معرفی اجمالی استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبي، شرقي ترين استان ايران، داراي 150800كيلومتر مربع مساحت مي باشد.

اين استان بين 57درجه و 1 دقيقه تا 60 درجه و 57 دقيقه طول شرقي و 30 درجه و 31 دقيقه تا 34 درجه و 36 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته و9.2% از مساحت كشور را به خود اختصاص داده است.

استان خراسان جنوبی با 768898 نفر جمعیت (سرشماری سال 95) دارای تراکم نسبی بالغ بر1/5 نفردرکیلومتر مربع است که به تناسب وسعت استان نشانگر کمترین تراکم در کشور است . (جدول شماره یک ) براساس آخرين تقسيمات كشوري، خراسان جنوبي داراي 11 شهرستان (بيرجند ، بشرویه ، قائنات ، فردوس، درميان ، سرايان ، سربيشه ، نهبندان ، زیرکوه ، خوسف و طبس ) 28 شهر ، 25 بخش ، 61 دهستان و 3556 آبادي ميباشد . (جدول شماره دو ) استان از نظر ناهمواريها به دو قسمت «كوهستاني و مرتفع» و «پست و هموار» تقسيم مي شود.

بلندترين قله هاي استان «كمرسرخ» به ارتفاع 2842 متر در شمال (شهرستان قائنات، بخش نيمبلوك)،«مؤمن آباد» به ارتفاع 2771 متر در مركز (شهرستان بيرجند)‌و «شاهكوه» به ارتفاع 2737 متر درجنوب (شهرستان نهبندان) مي باشند.

 مناطق پست و هموار استان شامل زمينها و دشتهاي همواري هستند كه در قسمتهاي مركزي،شمال غربي، غربي و جنوب غربي استان قرار گرفته اند. اين دشتها در نقاط حاصلخيز شمال،شمال غرب و مركز استان قرار گرفته و از نظر كشاورزي، دامپروري و احداث راههاي ارتباطياز اهميت خاصي برخوردارند. دشتهاي جنوب، شمال غرب (بشرويه) و جنوب غربي استان

حاوي نمكزارها و نقاط پست و كم ارتفاعي هستند كه گاهاً از هر نوع پوشش گياهي عاري هستند و بدليل مجاورت با حاشيه شرقي كوير نمك (شهرستان فردوس) و حاشيه شمال كوير لوت (شهرستان نهبندان)، آب و هوايي خشك و خشن داشته و در معرض حمله شنهاي روان قرار دارند.به علت كمي نزولات جوي، فصلهاي پرباران منتهي به ماههاي پاياني زمستان و اوايل بهار می باشد.

اقليم استان از نوع خشك و بياباني است. متوسط بارندگي ساليانه استان به 133 ميليمتر مي رسد كه اغلب به صورت بارشهاي رگباري و غير متناوب است. حداكثر درجه حرارت مطلق استان 48درجه سانتيگراد در بشرويه ثبت شده و پايين ترين دماي مشاهده شده 23ـ درجه سانتي گراد در قاين بوده است.در استان دوره گرما طولاني است و از اواخر ارديبهشت تا

اواخر شهريور را در بر مي گيرد. ماههاي سرد سال شامل آذر، دي، بهمن، تا اواسط اسفند مي باشند .

از نظر کشاورزی در سال 95 استان دارای 154710.09هکتار اراضی زراعی و باغی  زیر کشت آبی و دیم برای محصولات زراعی با  سطح 77307.26هکتار با تولید  483513.68  تن و اراضی باغی 77402.83 هکتار و با تولید 114443 تن می باشد.

 از مهمترین محصولات آن می توان به زرشک، زعفران،عناب، پنبه و گل نرگس اشاره نمود.

عمده ترین گیاهان دارویی

 شامل آنغوزه، شیرین بیان، وشاء، آویشن، خاکشیر، زیره سبز، کلپوره، درمنه، بومادران، بابونه، کما، آلوورا، سماق، نعنا فلفلی و نعنای محلی، به لیمو، اسطخودوس، رزماری، کتیرا، بادام کوهی، هزار خار، سیاه گینه، چرخه، عجوه، جوبک هراتی، باریجه، بنه، ورک، ارمک، قدومه، جعده، گرگ تیغ، چلیپای بیابانی، قلیانک و اسفند رومی می باشد.

منابع آبی استان شامل3299 حلقه چاه،2189 رشته چشمه و 6252 رشته قنات با تخلیه سالانه 01/1123 میلیون متر مکعب می باشد.

 

مزایا و قابلیت های بخش کشاورزی استان

1- استقرار استان در مسیر شمال– جنوب و شرق– غرب و تأثیر آن در تمامی ابعاد توسعه بویژه کشاورزی

2- وجود مزیت های نسبی برخی تولیدات کشاورزی به ویژه رتبه اول در تولید زرشک و عناب، رتبه دوم در تولید زعفران، رتبه پنجم درتولید گل نرگس و محصولات دامی مثل وجود چرخه کامل تولید گوشت مرغ ، ذخایر غنی ژنتیکی دامی

3- امکان استفاده از دشت ها و حاشیه کویر در پرورش دام نظیر شتر(حدود 15 درصد جمعیت شترکشور) و گوسفند بلوچی با تولید پشم بسیار مرغوب و بز کرکی با تولید کرک با ارزش اقتصادی بالا و برخی محصولات کشاورزی سازگار

4- برخورداری از دانش بومی و سنتی در استفاده بهینه از منابع آب و خاک و اختصاص مقام اول کشوری در تعداد قنوات

5- امکان تشکیل و راه اندازی شرکت های سهامی زراعی و مراکز آموزش کشاورزی و مرکزتحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی به منظور پرورش نیروی انسانی متخصص و اجرای طرح های تحقیقاتی مناطق خشک و بیابانی

-اولويت هاي سرمايه گذاري در بخش كشاورزي

1ـ احداث مجتمع هاي توليد گياهان داروئي

2ـ ايجاد باغ ها و مزارع مكانيزه كشت زرشك و زعفران

3ـ ايجاد مجتمع هاي بزرگ گلخانه اي و توليد انواع صيفي جات، قارچ صدفي، سبزيجات و 000

4ـ احداث كشتارگاه هاي صنعتي دام و طيور و صنايع جانبي (كنسروسازي)

5ـ احداث مجتمع هاي توليد مرغ و تخم مرغ و مرغِ مادر

6ـ پرورش ماهيان گرم آبي و سردآبي در منابع آبی موجود

7ـ احداث دامداري هاي صنعتي

8- ايجاد و فعال سازی كارخانجات توليد كنسانتره

9- فعال نمودن واحدهای تولید مواد لبنی استان

10- ایجاد واحدهای بسته بندی خشكبار با تاکید بر تولیدات استان شامل زرشک

، عناب ، پسته ، بادام ، خرما و نظایر آن

11- ایجاد واحدهای فرآوری تولیدات در حال گسترش زیتون

12- واحدهای صنعتی مرتبط با کود آلی و زیستی با تاکید بر استفاده از مواد اولیه موجود در استان

 

       فواصل محورهای حوزه استحفاظی اداره کل راه و ترابری خراسان جنوبی

نام محور	فاصله (کیلومتر)	نام محور	فاصله (کیلومتر)
بیرجند-خوسف	35	قاین - سده	45
بیرجند- خور	85	فردوس-بشرویه	102
بیرجند-سده	55	فردوس-سرایان	38
بیرجند- قاین	102	فردوس- اسدیه	238
بیرجند- سرایان	162	فردوس- سده	142
بیرجند- فردوس	195	فردوس- سربیشه	263
بیرجند- بشرویه	285	فردوس- نهبندان	397
بیرجند- اسدیه	90	نهبندان –اسدیه	187
بیرجند- سربیشه	65	نهبندان –سرایان	359
بیرجند- نهبندان	195	نهبندان –بشرویه	499
بیرجند- کرمان	560	نهبندان –فردوس	397
بیرجند- دیهوک	195	نهبندان –سربیشه	134
بیرجند- طبس گلشن	270	سربیشه –خوسف	101
بیرجند- یزد	637	سربیشه –اسدیه	53
بیرجند- شیراز	1067	سربیشه- سرایان	225
بیرجند- تهران	1125	سربیشه –بشرویه	365
بیرجند-گناباد	208	بشرویه –اسدیه	340
بیرجند- مشهد	485	بشرویه –سرایان	205
بیرجند- زابل	345	اسدیه –سرایان	200
بیرجند- زاهدان	451	قاین –گناباد	106
قاین - فردوس	157	قاین –مشهد	385
قاین - سرایان	119	نهبندان –زابل	173
قاین - بشرویه	259	نهبندان –زاهدان	260
قاین - اسدیه	144	خوسف –کرمان	525
قاین - سربیشه	176	خوسف –دیهوک	160
قاین - نهبندان	303	خوسف –طبس گلشن	235
قاین - سده	45	فردوس-سرایان	38
منبع : راهنمای گردشگری مسافرین نوروزی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی

آخرین تقسیمات کشوری استان خراسان جنوبی بر اساس  سرشماری سال 90 و اصلاحات بعدی
خالی از سکنه	دارای سکنه	تعداد ابادی	نام دهستان	نام بخش	شهر	شهرستان
11	61	72	القورات	مرکزی	بیرجند	بیرجند
81	167	248	باقران
0	13	13	شاخن
2	13	15	شاخنات
6	27	33	فشارود
4	44	48	کاهشنگ
104	325	429	6	1		جمع
22	46	68	براکوه	جلگه ماژان	خوسف	خوسف
23	67	90	جلگه ماژان
9	49	58	قلعه زری
7	36	43	خوسف	مرکزی	محمد شهر
9	19	28	خور
70	217	287	5	2		جمع
22	44	66	درمیان	مرکزی	اسدیه	درمیان
3	19	22	میاندشت
0	23	23	فخرود	قهستان
5	36	41	قهستان		قهستان
6	22	28	طبس مسینا	گزیک	طبس مسینا
3	13	16	گزیک		گزیک
39	157	196	6	3		جمع
16	32	48	غیناب	مرکزی	سربیشه	سربیشه
24	65	89	مومن آباد
3	40	43	مود	مود
26	54	80	نهارجان		مود
18	40	58	درح	درح
6	29	35	لانو
93	260	353	6	3		جمع
2	10	12	پترکان	زیرکوه	حاجی آباد	زیرکوه
1	35	36	زیرکوه
1	8	9	شاسکوه	شاسکوه
*	8	8	بهناباد		زهان
4	24	28	افین	زهان
0	16	16	زهان
8	101	109	6	3		جمع
0	6	6	پشتکوه	مرکزی	قاین	قاین
8	60	68	قاین
18	19	37	مهیار		نیمبلوک
8	7	15	کرغند	نیمبلوک
25	26	51	نیمبلوک		اسفدن
1	14	15	آفریز	سده	آرین شهر
1	18	19	پسکوه		خضری دشت بیاض
17	19	36	سده
78	169	247	8	3		جمع
24	5	29	پیر حاجات	مرکزی	طبس	طبس
19	21	40	گلشن
51	31	82	منظریه
16	5	21	نخلستان
53	55	108	دستگردان	دستگردان	عشق آباد
77	23	100	کوه یخاب
34	22	56	دیهوک	دیهوک	دیهوک
39	18	57	کویر
313	180	493	8	3		جمع
30	51	81	بندان	مرکزی	نهبندان	نهبندان
47	49	96	میغان
81	45	126	نه
56	69	125	شوسف	شوسف	شوسف
23	84	107	عربخانه
237	298	535	5	2		جمع
44	14	58	باغستان	مرکزی	فردوس	فردوس
28	13	41	برون
125	17	142	حومه		اسلامیه
197	44	241	3	1		جمع
191	36	227	علی جمال	مرکزی	بشرویه	بشرویه
16	15	31	کرند
46	14	60	ارسک	ارسک	ارسک
17	18	35	رقه
270	83	353	4	2		جمع
147	14	161	آیسک	آیسک	سرایان	سرایان
18	12	30	مصعبی		ایسک
61	10	71	سه قلعه	سه قلعه	سه قلعه
38	13	51	دوکوهه
264	49	313	4	2	28	جمع
1673	1883	3556	61	25	28	جمع کل استان

جدول وسعت و جمعیت استان خراسان جنوبی به تفکیک شهرستان

شهرستان	وسعت(کیلومتر مربع)	درصد	جمعیت(سرشماری 95)	درصد
بیرجند	4004	2.7	261324	33.98
خوسف	16029	10.6	27600	3.58
درمیان	5797	3.8	53714	6.98
سرایان	9342	6.2	33312	4.33
سربیشه	8199	5.4	40959	5.32
قاین	7601	5	116181	15.11
زیرکوه	8226	5.5	40155	5.22
نهبندان	26094	17.2	51449	6.69
فردوس	4103	2.7	45523	5.92
بشرویه	5993	4	26064	3.38
طبس	55412	36.9	72617	9.44
استان	150800	100	768898	100.00

 

 صنعت

کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیهٔ موتوری، محصولات فلزی، تجهیزات حمل و نقل، اکسید منیزیم، محصولات لاستیکی و پلاستیک، ماشین‌آلات و دستگاههای برقی، محصولات کانی غیرفلزی، کاغذ و محصولات کاغذی، ابزار پزشکی و اپتیکی، ساعت، رادیو و تلویزیون، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، منسوجات، مبلمان و صنایع غذایی و آشامیدنی در سطح استان و نیز در ۵ شهرک صنعتی در بیرجند، فردوس، قاین، نهبندان و سربیشه مشغول فعالیت می‌باشند.

قالی‌بافی، سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی،پارچه بافی، نوغان داری، ریسندگی، گلیم بافی، جاجیم بافی، زرگری، دباغی و سوزن‌دوزی، از جمله صنایع دستی استان خراسان جنوبی هستند.

 معدن

این استان دارای پتانسیل بالایی در بخش معادن می‌باشد به طوری که دارای تنها ذخایر منیزیت ایران (شهرستان بیرجند و شهرستان سربیشه، بزرگ‌ترین ذخیره و تنها معدن آزبست ایران (معدن حاجات نهبندان) بوده و ذخایر و معادن مهم بنتونیت (شهرستان فردوس، سه قلعه)، گرانیت (بیرجند و سربیشه)، گل سفید (بیرجند) ، بازالت (شهرستان سربیشه) در خراسان جنوبی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. یکی دیگر از مهمترین معادن این استان، معدن مس قلعه زری واقع در جنوب غرب این استان (خوسف) است که به علت عیار طلای بالای آن در سطح جهان شناخته شده است. معادن ولاستونیت، کائولن، تراورتن، فلدسپات، بوکسیت، مارن، گچ، آهک، دولومیت،مرمریت، خاک صنعتی، سنگ لاشه و توف از دیگر معادنی هستند که در این استان در حال بهره‌برداری هستند.

جاذبه‌های گردشگری

استان خراسان جنوبی، در مسیر محورهای ارتباطی استان‌های جنوبی ایران با مشهد قرار دارد.

محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، فارس، بوشهر و هرمزگان به مشهد، از فردوس می‌گذرد. همچنین محور ارتباطی استان سیستان و بلوچستان به مشهد از شهرهای نهبندان، سربیشه، بیرجند و قائن عبور می‌کند.

آبگرم معدنی فردوس، یک چشمه آبگرم با خواص درمانی است که در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس واقع شده‌است.

این آبگرم طبیعی، به دلیل داشتن خواص درمانی، هر ساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. منطقهٔ گردشگری باغستان و آبگرم، تنها در ۱۵ روز نخست تیرماه ۱۳۸۸، با جذب ۲۷۶ هزار نفر بازدید کننده، بیشترین میزان ورودی مسافر در این مدت را در استان خراسان جنوبی داشته‌است. استفاده از آبگرم معدنی فردوس در درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی و مفصلی مؤثر بوده و توسط بسیاری از پزشکان توصیه گردیده‌است.

پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷، آب این چشمهٔ آبگرم کاملاً خشکید، ولی بعد از دو سال خود به خود شروع به جوشیدن نموده و جاری شد.

2-آرامگاه ابن حسام خوسفی

آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر سده نهم هجری ، در شهر خوسف استان خراسان جنوبی واقع شده‌است. این آرامگاه که قدمت آن به بیش از ۵۰۰ سال می‌رسد، در سال ۹۲۰ هجری قمری ساخته و در قرن ۱۳ قمری بازسازی گردید.

بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی است و در سه جهت ، سه طاق نما با قوس جناقی دارد.

همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشیکاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام است که دور مقبره را فرا گرفته‌است

3-باغستان علیا

روستای باغستان علیا، مرکز دهستان باغستان، از توابع بخش مرکزی شهرستان فردوس بوده و در فاصله ۱۵ کیلومتری شمال شرقی شهر فردوس واقع شده‌است. که جمعیت این روستا، 5666 نفر بوده است روستای باغستان علیا، دارای آب و هوایی مطلوب و مناظر طبیعی زیبا می‌باشد که آن را به یکی از مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوس تبدیل کرده به‌گونه‌ای که این روستا به عنوان منطقهٔ نمونهٔ گردشگری تصویب شده‌است منطقهٔ گردشگری باغستان و آبگرم، تنها در ۱۵ روز نخست تیرماه ۱۳۸۸، با جذب ۲۷۶ هزار نفر بازدید کننده، بیشترین میزان ورودی مسافر در این مدت را در استان خراسان جنوبی داشته‌است

جاده فردوس به گناباد از وسط این روستا عبور می‌کند که در دو طرف جاده، درختان بید، چنار و سپیدار سر به فلک کشیده جلوه خاصی به آن داده و تمام مسیر را سایه می‌کنند. همچنین آب قنات تاریخی بلده از دو طرف جاده عبور می‌کند. در مسیر آب این قنات، بیش از ۲۰ آسیاب آبی قرار داشته که تعدادی از آنها، از جمله آسیاب تاریخی معروف به آسیاب آبی حاجی خان هنوز هم باقی مانده‌اند.محصول انار باغستان، مرغوب‌ترین انار منطقهٔ فردوس می‌باشد

4-بند دره، واقع در ۵ کیلومتری انتهای خیابان مدرس بیرجند در میان رشته کوه جنوب این شهر به نام رشته کوه باقران واقع است.

این بند ، بزرگترین بند کوهستانی شهر بیرجند است که به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ هجری قمری ساخته شده‌است.

بند دره از سنگ ، آجر و ملات ساروج ساخته شده‌است که طول تاج آن ۳۱ متر، عرض تاج آن ۳ تا ۵ متر و ارتفاع آن حدود ۱۳ متر است.

راه ارتباطی آن از بیرجند، از طریق خیابان پاسداران امکان پذیر است.

5- چِنِشت، یکی از روستاهای دهستان نهارجان بخش مود شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی است.

این روستا به علت جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در استان خراسان جنوبی شناخته می‌شود.

چنشت در میان رشته کوه باقران قرار گرفته و فاصله آن تا بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، ۶۰ کیلومتر است.

6-خُراشادروستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و واقع در ‏استان خراسان جنوبی. این روستا به سبب نخبه پرور و عالم خیز بودن ، صنایع دستی ^[۲] و نیز زیبایی طبیعی آن شهرت دارد.^[۳]

در لغت‌نامه دهخدا در سال ۱۳۴۵ در مورد خراشاد چنین نوشته شده‌است:

قریه‌ای است از بخش حومه شهرستان بیرجند ، واقع در سی هزار گزی جنوب بیرجند. این ناحیه کوهستانی با آب و هوای معتدل و ۹۲۸ تن سکنه فارسی زبان است. آب آن از قنات و محصولاتش غلات ، زعفران و سردرختی است. اهالی به کشاورزی و قالی بافی گذران می‌کنند و راه آن اتومبیل رو است. مزرعه گنج آباد و میرزاملک و علی آباد و سالم آباد جزء آن است.

در درهٔ خراشاد روستاهای گنج‌آباد، سالم آباد، علی آباد و میرزاملک، نصرآباد، ملک آباد، کفکی و برزج واقع شده‌اند.

7-باغ شوکت‌آباددر ۵ کیلومتری شرق بیرجند، در روستای شوکت‌آباد و در مسیر جاده بیرجند-زاهدان واقع شده‌است. در مقابل این باغ دانشگاه بیرجند قرار دارد.

8-غارخونیکدر شمال شرق روستای خونیک بر ارتفاعات مشرف به روستا در ۲۰ کیلومتری جنوب قاین قرار دارد. ابزار سنگی به دست آمده از این غار مربوط به دوران موسترین یا پارینه سنگی میانه‌است که تقریباً سی هزار سال قدمت دارند.آثار زندگی در غار خونیک از دوران پارینه سنگی تا عصر اسلامی باقی مانده. این آثار از طبقات زیرو رو شده غار در اثر زلزله به دست آمده که موید نظریه قدمت این غار می‌باشد. غار خونیک دارای دهانه‌ای در حدود ۲ متر وفضای داخلی به طول۵/۱ و عرض ۳ متر می‌باشد. دیواره‌های آن از سنگ‌های توروس تشکیل شده‌اند که به زیبا یی ویژه‌ای به محیط داخلی ان داده‌اند.اولین گمانه زنی‌های باستان شناسی در این غاربه سال ۱۹۴۹ میلادی توسط پروفسور کالتون استانلی کوون انجام شد. ابزار به دست آمده از غار خونیک عبارت بود از انواع تیغه‌های سنگی که به وسیله انسان‌های عصر پارینه سنگی میانه تراشیده شده بودند و به ابزار یافت شدهٔ موسترین در فلات ایران شباهت کامل داشتند. (شماره ثبت آثار ملی:۹۵۹۲)

از دیگر غارهای جالب توجه منطقه قائنات می‌توان به غار جوجه، غار فارسان، ترشو، نوغاب و غار پهلوان اشاره کرد.

9-ارگ فورگارگی است در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی ایران.

10- روستای ماخونیکیکی از هفت روستای شگفت‌انگیز جهان می‌باشد و به لحاظ شهرت آن به شهر «لی‌لی‌پوت‌ها»، جذابیت‌های حیرت‌انگیزی دارد. این روستا در فاصله ۷۸ کیلومتری شرقی شهر سربیشه در مسیر جاده سربیشه به روستای دُرُح قرار دارد.

منطقه ماخونیک متشکل از ۱۲ آبادی است که روستای ماخونیک بزرگترین آن‌ها محسوب می‌شود. این روستا شامل ماخونیک Maxonic، کفازKefaz، چاپنسر Japansar، توتک Tutak، سفال بند Sefalband، سولابست Sulabest، لجونگ (سفلی و علیا) lejong، کلاته بلوچ Kelate baluj، دامدامه Damdameو میش نو Misnow، خارستو Xayestuو جلارو Jelaroاست.

اهالی این روستاها از نظر مذهب، معیشت، شیوه زندگی و اوضاع اجتماعی با یکدیگر وجه اشتراک زیادی دارند اما غالب این روستاها اصل و نسب خود را از روستای ماخونیک می‌دانند.

10-مدرسه شوکتیهیا مدرسه شوکتی یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است که سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید و پس از مکتب‌خانه‌های سنتی است.

ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم، در سال ۱۳۰۸ه‍.ق به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال ۱۳۱۲ه‍.ق بنای آن به‌پایان رسید

در شهریور ماه ۱۳۸۲ همایشی به مناسبت یکصدمین سالگرد تاسیس مدرسه شوکتیه در دانشگاه بیرجند برگزار گردید.

11-مدرسهٔ علمیه علیا، مدرسه‌ای است مربوط به دورهٔ صفویه، واقع در شهر تاریخی تون (فردوس امروزی).

این مدرسه که دارای ساختار چهار ایوانی و پلان هشت‌ضلعی است، در دورهٔ صفویه و به دست فردی به نام «میر علی بیک» ساخته شده‌است

مدرسهٔ علیا، تا پیش از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷، مورد استفاده طلاب و مدرسین علوم دینی بوده‌است، ولی امروزه به عنوان آثار تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.

12-مسجد جامع تون، که امروزه بیشتر مسجد جامع قدیم نامیده می‌شود، از جمله نقاط دیدنی شهر فردوس می‌باشد که در محوطهٔ باستانی تون در جنوب غربی این شهر قرار دارد.

مسجد جامع تون متعلق به دوره سلجوقیان بوده‌است و نخستین باری که از آن در کتب تاریخی یاد شده، در احسن‌التقاسم مقدسی متعلق به نیمهٔ دوم سده چهارم هجری است.^[۱]

مسجدی که امروزه به یادگار مانده، از مساجد دو ایوانی سبک خراسانی است که ایوان شرقی و پایاب مسجد در زلزله‌ای مهیب در اوایل دوره صفویه فرو ریخته و به جز ایوان قبله و گنبدخانه‌های طرفین آن، سه ضلع دیگر در دوره صفوی با کمی عقب‌نشینی از هر ضلع، مجدداً بازسازی شده‌اند.

معماری و تزئینات آجرنمای ایوان غربی این بنا مربوط به قرن پنجم و ششم هجری قمری و دوره سلجوقی است و در جبهه شرقی آن، در اوایل دورهٔ قاجار شبستانی به نام شبستان آخوند ملااکبر احداث شده‌است.^[۲] این شبستان دارای صد ستون قطور بوده که در زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷ به کلی تخریب شد. این مسجد با شمارهٔ ۱۲۲۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده‌است.

ایوان این مسجد ۱۶ متر ارتفاع دارد و پوشش آن طاق و تویزه است که ویژگی سبک معماری خراسانی است. آجرنمای تزئینی این ایوان، تکرار یک شکل هندسی در قالب‌های ۶۰ در ۶۰ سانتی‌متر است. در فضاهای خالی این نمای آجری، قطعات کاشی جای داشته که امروزه به جز ۳ یا ۴ قطعه آن هم به طور غیر منظم، هیچ نشانی از کاشی‌ها دیده نمی‌شود. همچنین در نمای پوشش داخلی ایوان، آثاری از نقاشی بر روی گچ دیده می‌شود.^[۴]

13-مصعبی، روستایی است از توابع بخش مرکزی شهرستان سرایان در استان خراسان جنوبی ایران.این روستا، مرکز دهستان مصعبی بوده که جمعیت آن 2453 نفر بوده‌است

این روستا تا شهر سرایان ۳۰ کیلومتر و تا شهر فردوس ۴۵ کیلومتر فاصله دارد. آنچه این روستا را از سایر روستاهای استان خراسان جنوبی متمایز می‌سازد وجود آب و هوای مناسب در فصول گرم سال می‌باشد به گونه‌ای که در ایام تعطیلات مهمترین مرکز تفریحی در منطقه به شمار می‌رود.این روستا در سال ۸۶ از سوی استانداری خراسان جنوبی به عنوان مرکز توریستی استان شناخته شد. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی وجود مقبره امامزاده سلطان مصیب نیز بر رونق گردشگری در این روستا افزوده‌است

شهرستان بيرجند

شهرستانبيرجند در شرق ايران وجنوب استان خراسان قراردارد.ارتفاع شهر بيرجند از سطح دريا1480متربوده و فاصله آن تا مشهد،زاهدان و تهران به ترتيب 1320،458،486كيلومتراست.از لحاظ وضعيت اقليمي دو عنصر مهم يعني كوههاي بلند ودشتهاي وسيع ازمهمترين عوامل تأثير گذار در آب و هواي منطقه به شمار مي روند.نزديكي بهكوير مركزي و وجود دشتهاي وسيع،باعث بوجود آمدن آب و هواي بياباني همراهباتابستانهاي گرم شده است ازديگر سو وجود كوههايي در امتداد شرقي-غربي باعثگرديده انداز شدت گرما كاسته ومنطقه نسبت به نقاط همجوار از اعتدال بيشتريبرخوردار گردد.متوسط بارندگي ساليانه 167 ميليمتر است بيشترين ميزانبارندگي مربوط به فصول زمستان وبهار مي باشد و در مجموع دره هاي واقعدررشته كوههاي منطقه از جمله رشته كوه باقران جزومناطق ييلاقي و خوش آب وهواي شهرستان محسوب مي شوند. فقدان رودخانه دائمي و كمي نزولات جوي باعثشده تا تعداد محصولات كشاورزي موجود شامل محصولاتي باشد كه با آب كمترينياز دارند زرشك وزعفران از جمله محصولاتي هستند كه علاوه بر نيازكمتر بهآب كاملأ با شرايط اقليمي منطقه منطبقميباشند.علاوه بردومحصول يادشده محصولات ديگريچونٍ؛عناب،گندم،چغندرقند،پنبه،ارزن،عدسي،لوبيا،نخود،باقلا،انگور،خربزه و... به عمل ميايند. آثاروبناهاي تاريخي وگهن اين سرزمين نشان از عظمت و ديرينگيفرهنگ وتمدن قوم ساكن در منطقه دارند.از لحاظ فرهنگ،علم ومعرفت اين دياريكي ازدرخشان ترين نقاط ايران به شمار ميرود،به طوريكه وجود علماي فاضل وعرفاي كامل در جاي جاي اين خطه نشانگر اين موضوع است.نام بيرجند خود يكي ازنامهاي باستاني بونه و در معني آن ميتوان به موارد زير كه در كتب گوناگونآمده اشاره نمود؛در برخي كتب آن را" بر كند" نوشته اندو برخي ذكر نمو دهاند،چون بيژن بنيان اوليه آنرا نهاده نام آن بيژن بوده و با تكرارزياد"بيژن" به"بيرجند" تبديل شده است،آنچه مسلم است در فارسي باستان كلمهبيرجند مركب از دو واژه بير به معني صاعقه وطوفان وجند يا كند به معني شهرديه است. آثار تاريخي ونشانه هاي فرهنگي بجاي مانده از ادوار گذشته در نقاطمختلف بيرجند به چشم مي خورد تا آنجا كه توجه هر تازه واردي را ناخودآگاهبه سوي خود جلب و جذب ميكند. مطالعات باستان شناسي در بيرجند حاكيازاستقرار اقوام كهن پيش از تاريخ و دوره هاي متاخر در اين حوزه دارد. تاريخ بيرجند با اساطير كهن ايران باستان عجين شده وهرجا سخن از قهستانوبيرجند پيش مي آيد بلافاصله تداعي كننده نام سام بن نريمان مي باشد،چرا كهاو را بنيان گذار اوليه اين خطه ميدانند.نامهاي اساطيري وباستاني فراوانيدر منطقه يافت مي شود كه بر گرفته از اسطوره ها وتاريخ نيرين ايران زميناست. نامهايي نظير؛گيو،گل،چهكند،نوفرست،چاج،اسفزار،نوكند،فورگ و... از اينقبيل مي باشند. سابقه حيات در حوزه طبيعي بيرجند بسيار طولاني تر از آن استكه تصورميشود براي نمونه قديمي ترين اثر حيات وزندگي در اين حوزه مربوط بهرد پاي حيوانات عظيم الجثه ما قبل تاريخ درشمال بيرجند است. به گفته محققانوپژوهشگران كانادايي اين آثار متعلق به 50 سال قبل مي باشد كه نر نوع خوديكي از بهترين وكاملترين مجموعه از نمونه ردپاهاي يافت شده ازابتدا تا كنونبه شمار ميرود. علاوه بر آن براي اولين باردر اين منطقه ردپاي مربوط بهپرندگان مختلف گزارش شده است. اگر چه در آغازگمان مي رفت سابقه سكونت درمنطقه مربوط به ادوار تاريخي باشد ولي آثار شناسايي شده نشان دهندهاستقراراقوامي در دوران پيش از تاريخ در منطقه دارد. بهترين اثر بجاي ماندهاز اين اقوام نگاره هاي موجود درسنگ نگاره لاخ مزارو محوطه هايداستاني متعددي است كه در منطقه وجود دارد. ازدورانتاريخي نيز آثاري بدست آمده كه حكايت ازحضور سلسله هاييچون؛هخامنشيان،اشكانيان وساسانيان دارد.كشف سنگ نگاره هاي لاخمزار درروستاي كوچ از توابع بخش مركزي بيرجند كه مربوط به چند هزارسال قبل استمهرتائيدي بر سابقه استقرار بشروفرهنگ متعالي آنها دراين خطه مي باشد. اينسنگ نگاره ها داراي تنوع وگوناگوني زياد هستند. در اينجا براي نمونه ترجمهمتن يكي ازكتيبه هاي لاخ مزارآورده مي شود."مهربان- خستوان ومهربان كهرهبري مي كند درست- درست هدايت مي كند- پرورش مي دهد-پيرايش ميكند- ميگرداند." بطوركلي بررسي اين اثر ارزشمند نشان دهنده حضورواستقرارانساندرمنطقه ازدوران پيش از تاريخ است. سنگ نگاره كال جنگال به فاصله 35كيلومتري جنوب غربي بيرجند در دامنه ارتقاعات معروف به رچ واقع شده است. اين سنگ نگاره به لحاظ نقوش داراي اهميت ويژه اي دربين آثار بجاي مانده ازادوار كهن در منطقه مي باشد. در اين سنگ نگاره يك مرد كه به احتمال زياديكي از شاهزادگان پارتي است با يك شير به نبرد پرداخته است. حوزه فرهنگيواجتماعي بيرجند طي قرون متمادي شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بودهاست بطوريكه دراين گستره فرهنگي به راحتي ميتوان اقوام ونژاد هاي مختلفراازهم تمايز داد. اسناد ومدارك مستند ومعتبري وجود دارد كه نشان مي دهد درقرون متمادي قوم ساگارتي در اين منطقه زندگي كرده اندتا آنجا كه هرودت مورخبزرگ در قرن پنجم پيش ازميلاد به اين قوم اشاره كرده است ودرباره آنهامينويسد:"آنها در رنيف اقوام شرقي هستند واز سكنه ساتراپ چهاردهم هخامنشيانبه شمار مي روند"در دوره ساسانيان منطقه قهستان ايالتي بوده در بين شهر هايبزرگي چون هرات ونيشابوركه علاوه بر آباداني وداشتن روستاهاي حاصلخيزمردمانوجنگ آوراني با استعداد وسلحشور داشته است كه اين مردمان هميشه مايه دلگرميحكومت مركزي ومنشا قدرت در اين حوزه محسوب مي شده اند.مورخان فتح شهر هايخراسان توسط مسلمانان را سال22 هجري قمري و بعضي ديگر29 هجري قمري ثبتنموده اند. در آن سالها حكمرانان منطقه قهستان سران قوم هياطله بودند كه درمصاف با اخنف بن قيس سردار مسلمين شكست خوردند ودر نتيجه سرزمين قهستان فتحشد ازآن به بعد خلفاي عباسي مدت زيادي براين منطفه حكم راندند. ولي از زمانحسن صباح تا پيدايش قوم مغول حكومت قهستان در دست امرا وحكام اسماعيليهبود. منطقه قهستان يكي از مراكزعمده سياسي به شمار مي رفت كه بعد ازالموت،مهمترين مقر حضور فدائيان اسماعيليه بوده است،موقعيت خاص منطقه يعنيدوري از مركز حكومت ،وضعيت طبيعي منطقه وكوههاي بلند وصعب العبورازمهمترينعلل جذب فدائيان اسماعيليه در اين منطقه بوده است؛ قلعه هاي عطيم وبا شكوهينظير: قلعه كل حسن صباح،قلعه رستم و... از مشهور ترين قلاع اسماعيليه درقهستان مي باشد.وجود اين قلعه ها مي تواند به عنوان يكي از شاخص ترين جاذبههاي گردشگري اين منطقه باشد. چنانچه تحول چنداني ار دوره مغول تا دورهصفويه دراين سرزمين صورت نگرفت، تا اينكه با قدرت گرفتن حكام صفويه و امرايآنها و انتقال مركزيت قهستان از قائن به بيرجند،اين شهر وروستاهاي پيرامونآن رونق وآباداني تازه اي گرفت تا آنجايي كه توسعهاقتصادي،اجتماعي،سياسي،نظامي وفرهنكي آن روز به روزبه روز رونق ورواج مضاعفبخود گرفت،كه در آثار بجاي مانده از آن دوران كاملأ مشهود است. اولينبارنام بيرجند در كتاب رزشمند معجم البلدان ذكرشده وپس زآن سياحان،مورخاننويسندگان بسياري مانندياقوت حموي،احمد مقدسي،حمدالله مستوفي،حافظ ابروو... هر يك به سهم خود ازشهر بيرجند وعظمت آن زبان به ذكر وتوصيف بازكرده اند.
بناهاي با شكوه وعظيم به يادگارمانده ازادواره پيشين به خصوص دوره صفويهوبعدازآن هريك به تنهايي داراي غناي فرهنگي ومذهبي يا سياسي ونظامي منحصربفردخود هستند.دربين قلاع تاريخي،قلعه فورگ نه تنها يكي از زيباترين وشكيلترين قلاع منطقه به شمارميرود بلكه درنوع خود از لحاظ جايگاه قرارگيريوساختارمعماري يكي ازمنحصر به فردترين قلاع ايران ميتواندباشد.اين قلعه درروستايي به همين نام درفاصله 90 كيلومتري شهربيرجندقراردارد.بناي اوليهقلعه در زمان نادرشاه افشاربنانهاده شده است.تاسيسات داخلي قلعه داراي سهبخش اصلي وهسته مركزي آن يعني ارگ قلعه مربوط به حكام وامراي ساكن قلعهبوده است. قلعه فورگ بر بالاي صخره اي سنگي همراه با 18 برج پس از قرونمتمادي همچنان در گستره تاريخ بيرجند قامت خود را استوار نگه داشته است تاتلخ كهمي ها وكاميابي هاي روزكار را شاهد باشد. از ديگر قلاع زيبا وبا شكوهمنطقه،قلعه شهر بيرجند با نام قلعه پايين شهر با2500 متر مربع مساحت،سالياندرازيست كه شهربيرجند رازير پاي خوداستوار نگه داشته است. اين قلعه خشتوگلي با چشم اندازي دل فريب بر فراز تپه اي به نسبت عظيم در داخل بافتقديمي شهر نا خودآگاه توجه هر بيننده ورهگذري را بسوي خود جلب مي كند.بناياوليه قلعه مربوط به دوره صفويه بوده ودرچهار گوشه آن برجهايي تعبيه واحداثشده است. در فاصله پنج كيلومتري جنوب شهر بيرجند،در ارتفاعات موسوم بهباقران سد قديمي بند دره به چشم مي خورد كه طي قروني چند همچنان عظمت وشكوهخود را در بين كوههاي مقدس باقران حفظ نموده علاوه بر آنكه بستري مناسببراي گردشگران مي باشداستوار وپايدار اميد بخش كشاورزان پايين دست خودودرختان هميشه تشنه منطقه مي باشد.
ساكنان بيرجند براي اماكن مذهبي وبقاع متبركه اهميت ويژه قائل هستند. هر يكاز اين آثار علاوه بر آنكه داراي فرم وشكل وهماهنگي بين بخش ها از لحاظمعماري و ساختار ميباشند از لحاظ مردم شناسي ديني نيزقابل توجه هستند.ازجمله اين بناها ميتوان به مسجد جامع پايين شهر اشاره داشت اين مسجد در نوعخود بي نظيرو فضاهاي روحاني ايجاد شده در داخل آن توجه هرمومني را بيش ازپيش بسوي خدا وعظمت خالق رهنمون ميكند.در مركز بافت قديمي شهر بيرجند بهفاصله اندك از مسجد جامع پايين شهر مكان مذهبي ديگري به نام مسجد جامع چهاردرخت خود نمايي مي كند. اين مسجد نيز داراي اهميت واحترام ويژه اي در ميانمومنان ميباشد.اگرچه بناي مسجد فاقد تزيينات پر كار ويا گچبري وكاشيكاريآنچنان مي باشد،ولي ساختار معماري آن،آجر كاري وآجر چيني،تاغ هايجناغي،رسمي بندي و ... نشان دهنده آن اي زيبا برتري خود را نسبت به ديگربناهاي موجود نشان ميدهد. خانه آراسته درداخل بافت قديم شهر بيرجند بازيدايي خاص وتركيب بندي مناسب فضاها همراه با هماهنگي بين هر يك از بخش هايبنا آن رااز ديگر بناهاي بيرجند متمايز نموده است. بنا با دارا بودن عناصريچون : سر در ورودي،هشتي،دهليز،حياط مركزي،ايوان،اتاق هاي متعدد در چهار سويبنا،پوششهاي گنبدي،ديوار وجرزهاي قطور،بهره گيري از خشت وگل در ساخت بناوغيره باعث شده اند تا اين بنا از لحاظ ارزش هاي معماري وهم سويي با گرايشهاي مذهبي،اجتماعي واقتصادي ساكنان آن ممتاز جلوه نمايد.حسينيه ومدرسه نوابمربوط به دوره شاه عباس صفوي بوده وكتيبه موجود در سر در آن سال 1001 هجريقمري را نشان مي دهد. در ضلع جنوبي بنا ايوان به نسبت بزرگي وجود دارد كهبخش داخلي آن با استفاده از نقوش اسليمي بصورت مشبك گچي كار شده است. درصلع شرفي بنا اتاق بزرگي همراه با نور گير،رسمي بندي با ملات گچ،گچبري هايمتعدد،تزيينات مقرنس كاري شده،كتيبه هاي گچي وگچبريهاي اسليمي چشم نوازي ميكند. هشتي،صحن،دو ايوان،چندين اتاق همراه با پنجره هاي متعدد از ويژگي هاياين بنا به شمار ميروند.مفبره ابن حسام خوسفي در شهرخوسف بر فراز تپه ايسنگي با پلان چليپايي وپوشش عرقچين با گنبد كلاه فرنگي شكل مي باشد. ابنحسام از شعراي قرن 9 هجري و مصادف با عهد شاهرخ تيموري است.اين بناباتزئيناتي از قبيل:رسمي بندي درگوشه ها،كتيبه موجود دردورتادورپايه پوششگنبدو طرحهاي چليپايي وپنجر،هشتي،صحن،ايوان وغرفه هايي در دوطرف صحنميباشد.سر درورودي با تاق جناغي همراه با تزئينات آجري به شيوه چليپايي دردو طرف سر در ورودي ازعناصر شاخص معماري اين بنا بشمار مي رود.پسازسردرورودي هشتي قرارداردوپس ازآن بلافاصله وارد صحن مي شويم.در ضلع شماليصحن،ايواني با تاق جناغي وتزئينات رسمي بندي وآجركاري درنماي خارجي بيش ازهمه خودنمايي ميكند.فرهنگ غني منطقه وعلاقه مندي مردم به فراگيري علوم جديدوقديمه باعث شده در غالب نقاط شاهد مراكز فرهنگي وآموزشي باشيم. از جملهاين بناها مي توان به مدرسه شوكتيه با سابقه روشن وگذشته اي پر از خاطرهبراي صاحبان انديشه در شهر بيرجند وتوابع آن اشاره داشت.مدرسه شوكتيه بنابر اسناد ومدارك مستدل تاريخي در سال 1312 هجري قمري ساخته و همزمان باتاسيس مدرسه بزرگ دارالفنون در سال 1326 هجري قمري همزمان با اوج قدرتسياسي شوكت الملك تبديل به يكي از مراكز آموزشي معتبر كشورگرديد. مدرسهشوكتيه پرچم داروپايه گذار فرهنگ نوين ومدارسي بود كه امروزه از نظركميرشدكم نظير واز جهت كيفي ارتقاء چشمگيري يافته است. از مشخصه هاي معمارياين بناي با ارزش تاريخي ميتوان به هشتي،دهليز،ايوان رفيع،حياط مركزي،حجرههاي دور تادورحياط،شاه نشين وغيره اشاره داشت. مدرسه عصوميه اگر همپايمدرسه شوكتيه نباشد،از لحاظ تاريخي وفرهنگي سابقه اي هم اندازه باآن رابرايخود به همراه دارد. در بالاي سر در ورودي كتيبه؛"انا مدينه العلم عليبابها"همراه با تاريخ 1368 هجري قمري درج شده وچهار كتيبه در دهليزورودي آنقرار دارد.دردو ضلع شرقي وغربي حياط ايوان هايي با ستون هاي آجر كاري شدهبا تزيين مهري وحجره هايي مخصوص طلاب همراه با آجر كاري شده چشم نوازي ميكند.مقبره حسام الدوله مدفن يكي از حكام منسوب شده از طرف شاهان قاجار درمنطقه بيرجند ميباشد. بنا برروي صفه اي قرارگرفته و از آنجا مي توان قسمتاعظمي از شهر بيرجند راديد. آينه كاريهاي زيبا با استفاده از طرح هاي متنوعهندسي در تمام سطح داخلي اتاق از مشخصه هاي عمده اين بنا به شمار ميرود كهدر نوع خود كم نظير ميباشد. به دليل حاكم نشين بودن شهر بيرجند در گذشته هماكنون آثار بسياري از بنا هاي متعلق به آنان در منطقه به چشم مي خورد كهروزگاري نه چندان دور محل سكونت ومامن امرا محلي، اعيان واشراف بوده است.دراين ميان باغ وعمارت اكبريه بيش از همه نگاه پرسشگر هر بيننده اي را بسويخود جلب ميكند،تا انسان را بي اختيار وادار به مدح وستايش طراح وسازندهبناي عظيم وباغ با شكوه اكبريه نمايد.
اين باغ وبنا در زميني به مساحت 8000 متر مربع درسه طبقه مجزا مربوط بهدوره هاي زنديه تا اوايل دوره پهلوي طراحي واحداث شده است.مهمترين بخش آنقسمت شرقي بنا مي باشد كه در دو طبقه و همزمان با حكمراني شوكت الملك ساختهشده است. تزئينات آن شامل :تالارآينه،ميانخانه وگنبدعرقچين وتزئيناتمقرنس،رسمي بندي وغيره مي باشد.هم اكنون دوگنجينه ارزشمند باستان شناسيومردم شناسي،چايخانه سنتي،سفره خانه سنتي،كارگاههاي مربوط به آموزش هنرهايسنتي وغيره براي بازديد كنندگان ومشتاقان آثارويادگارهاي تاريخي شهر كهنبيرجند مي باشد.بناي زيگوراتي شش اشكوبه اي ارگ كلاه فرنگي(ارگ مير حسنخان)از بناهاي منحصر بفردوشاخص شهر بيرجند مي باشدكه چون برگ زريني در دلشهر بيرجند مي درخشد.بنا در اصل محل حكومت حسام الدوله بوده وزمان ساخت آنبه دوره زنديه مي رسد.بنا در شش طبقه احداث شده است ولي تنهادو طبقه آنداراي كاربري مي باشد.مقرنس كاري فضاي حوض خانه،تزئينات گلداني،كاربندي ازنوع لانه زنبوري،رف هاي تزئينيوغيره از عمده ترين تزئينات وزيبايي هاي اينبناي شكيل مي باشد.از لحاظ فرم بندي وشكل خاص اين بناميتوان آن را در شماريكي از كم نظير ترين وشايد بي نظير ترين بناهاي ايران قلمداد نمود.
باغ وامارت رحيم آباددر سال 1315 هجري قمري به منظور دارالخلافه بيرجندساخته شد.بدليل وجود فضاي محوطه باغ،عمارت اصلي،بنايورودي،استخر،حصار،برج،حوض خانه،تزئينات آينه كاري، گچبري همراه با نقوشاسليمي گل وبوته باعث شده انداعتبار وارزش باغ وعمارت رحيم آباددر بينبناهاي ديگر بيرجندبيش از پيش جلوه گري مي نمايد.
خانه فرهنگ كه هم اينك مسكن خصوصي يكي از خانواده هاي اصيل وبا فرهنگ شهربيرجندمي باشدكه دربين بناهاي مطرح در داخل بافت قديمي بيرجندخودنمايي ميكند.اين بنا با حياط چهار ضلعي همراه باآجرچيني دركف آن واستفاده از آجرهايقالبي و تراش دار در نماي داخلي بنا با بهره گيري از تكرار نقوش و طرح هايموجود توجه هر بيننده اي را بسوي خود مي كشد.
علاوه بر شهر بيرجند نقاط مسكوني ديگري مانند : خور،درميان، خوسف، فورك،نهبندان، سربيشه و... از لحاظ بافت وتركيب بندي بناها در كنار يكديگر قابلتوجه ودقت هستند.براي نمونه بافت روستاي خور در نوع خود با ساختاري هماهنگبا شرايط زيستي واقليمي نه تنها توانسته است در برابر شرايط دشوار طبيعي بهحيات خود ادامه دهد بلكه فرم ونحوه قرار گيري بناها در كنار همديگرهربيننده اي را بسوي خود جلب مي نمايد.صنايع دستي موجوددرشهربيرجندوروستاهاي حاشيه آن بيش ازهمهشامل:سفالگري،رنگرزي،آهنگري،مسگري،حصيربافي،سبدبافي،نمدبافي،زيلوبافي،نوغانداري،ريسندگي،گليم بافي،جاجيم بافي،پلاسودههاصنايع دستي ديگرمي باشد.بايدتوجه داشته باشيم كه هريك از صنايع دستي فوق داراي مراحل خاص ونياز بهمهارت كافي دارد.براي مثال دربافت گليم به بافته هايي چون:بافت سادهمتعادل،بافت پود نما،بافت چاك دار،بافت يك پيچي وبافت دو پيچي توجه ميشود.سفالگري تنها در روستاهاي شاه زيله وكوشه آن هم به صورت ساده و ابتداييبدون بهره گيري از فن لعاب ديده ميشودو اما فرش بيرجندوروستاهاي اين منطقهاز لحاظ بافت،طرح،رنگ و غيره در نوع خود بي نظيروشهره خاص وعام است بطوريكه نقوش موجود در بافته هاي اين منطقه به مقدار زيادي متنوع و گوناگون ميباشد.از جمله اين نقوش و طرحها مي توان به:ريز ماهي ساده،ريز ماهيترنجدار،ريز ماهي پنج متن،بته جقه اي،گلداني،كله اسبي،خشتي وغيره اشارهداشت.در اينجا به پاس زحمات تلاش گران عرصه هنر فرش به ذكر نام برخي ازطراحان فرش از قبيل:محمد زهرايي(1294-درخش)،سيد هاشمزهرايي(1331-درخش)،محمد قنبري(1308-كوشكك) و.... مسافران بيرجند با سفربهاين شهر خود را در داخل حجم انبوهي از سوغات وتحفه هاي اين شهرمي بينند.از جمله سوغات حوزه بيرجند مي توان بهزرشك،زعفران،عناب،بادام،گردو،كشك سياه و زردوزيره اي،قره قروت،آلوخشك،برگههلوو...اشاره كرد.موسيقي حوزه بيرجند در نوع خود شهره عام وخاص است.بانگاهي به حركات موزون رقصندگان،آهنگهاونواهاي هماهنگ با حركات رقصندگان مارا به تاريخ كهن سرزمين يادگارهاي تاريخي مي برد.نواها وآهنگهاي موجودبرگرفته از طبيعت واقليم منطقه بوده وريشه در عقايد وافكار مردمان آن دياردارد.از جمله حركات موزون همراه با نواي موسيقي بيرجندميتوان به:رقصاصيل،چپ وراست،زانو سر ضرب،احوال،چپ،راست،چغل،فورگي،چنشتي،نارهناره،بخواب،به خاك ورقص چوب اشاره كرد.در كنار نمايشها ورقصهاي محلي ورزشباستاني بيرجند به دليل وجود مردان و جوانان غيور بيرجند نه تنها در حوزهبيرجند شناخته شده است،بلكه بيش از پنج بار توانسته مقام نخست كشوررا بهخود اختصاص دهد. حسن ختام اين نوشتار كوتاه رامزين به نام فرزانگان،مشاهيرونام آوران بيرجند اين مردمان فرهنگ دوست وفرهنگ پرور مي كنيم.آنان سالياندرازي است كه همانند ستاره اي پر سو در دل كوير مي درخشندوبسياري ازناملايمات وسختي هاي اقليم منطقه را به شيريني كلام آثاروحضورپر بركت خودمزين نموده اند.بهترين گواه اين سخن انديشمنداني چون:حكيم نزاري،شاعروغزلسراي قرن 7 هجري است.وي علاوه بر مدارج علمي داراي آثاريچون:سفرنامه،ساقينامه،ادبنامه،مثنوي،دستورنامهو...است.مولانا شمس الدين زاهد خوسفي در ابتداي قرن 7 هجري مبلغ دين اسلامبود است.همچنين مولانا محمدبن حسام معروف به ابن حسام از عرفاوشعراي قرن8و9 هجري بوده كه در صرف ونحو،معاني وبيان،نجوم وتاريخ،تفسيروحديث مهارتويژه اي داشته است حاج شيخ محمد هادي هادوي متولد 1239 شمسي در بيرجنداست.وي پس از تحصيل در شهر هاي بيرجند،مشهد،سامراوديگر عتبات عاليات جهتخدمت به مردم كمر همت بست.او جزو چهار نفر از علمايي بود كه مراجع تقليدنجف براي نظارت بر متمم قانون اساسيمشروطيت تعيين كرده بودند.ازآثاراوميتوان به:مائدهمحمديه،بستان الناظر،ترجمه ادب الكبير،ديوانقصايدوغزليات و...اشاره كرد.شيخ محمد باقر آيتي ازنوابغ بيرجند به شمار ميرود.در باره او همين اندازه بايد سخن بگوييم كه وي عالم فاضل،متبحر ونكتهداني بودكه در زمان حيات خود22 عنوان تاليف از خود به يادگار گذاشت.علامهعبدالعلي بيرجندي ازديگر سرآمدان اين سرزمين در فن رياضي وهيئت مي باشدكهدر علوم عقلي ونقلي از بزرگان دوره خود بوده تا آنجاكه علامه شيخ بهايي نزدوي رياضي وحكمت مي آموخت.دكتر محمدحسن گنجي بنيانگذار جغرافياي نوين ايرانواستادممتازدانشگاههاي كشور مي باشدكه بارها توانسته است در مجامع علميتوانايي خود را در عرصه جغرافياي نوين نشان دهد.دريغ وصد افسوس كه ما توانارائه تمام زيباييهاي بيرجندوكويرنشينان آن خطه رانداشتيم.اين نوشتار كوتاهتنهامقداراندكي از فرهنگ،تاريخ،تمدنوانديشه هاي كهن اين سرزمين بوده است.

منبع :سازمان ميراث فرهنگي خراسانجنوبي

شهرستان نهبندان

شهرستان با 41102 كيلومتر مربع وسعت،جنوبي ترين شهر استان خراسان است.اين شهر در طول جغرافيايي 60 درجه و30 دقيقه وعرض جغرافيايي 31 درجه و33 دقيقه ودر ارتقاع 1196 متري ازسطح درياي آزاد قرار گرفته است.در مورد وجه تسميه نهبندان اين نظريه وجود دارد كه نه يا نيه در فارسي به معني شهر است. در گذشته بيشتر تواريخ از اين شهر با نام نه يا نيه ياد كرده اندواحتمالأ از قرن هفتم به بعد ((نهبندان)) ناميده شده است. علت اين امراينست كه روستاي بندان در 75 كيلومتري شرق ((نه)) به صورت زندان حكام سيستان بوده وظاهرأ شهرت اين زندان به همه جا رسيده وزماني كه از نه سخن به ميان مي آمده (نه) بندان معرف خوبي براي آن بوده است. در جايي از تاريخ سيستان آمده: نه از شهركهاي سيستان ودر سرحد قهستان واقع بوده وامروزهم قصبه اي است ونه وبندان در عرض يكديگر ونزديك به هم آمده اند. ايزو خارا كسي به نه در زمان اسكندر مقدوني اشاره مي كند. حمد ا... مستوفي در نزهه القلوب نه را ازاقليم سوم بر مي شمارد كه آنرا اردشير بابكان ساخته است. وي مي گويد: چون اردشيردر مغازه شهر نه بساخت،شاپوربن اردشير حاكم خراسان بود. از پدرآن شهررا درخواست كردواو مضايقه نمود وشاپورراغيرت آمدوآنجا (نيشابور) تجديد عمارت(نه شابور) نام نهاد. ساير منابعي كه از نه به نوعي نام برده اند عبارتند از: صوره الارض(ابن حوقل)،حد.د العالم طبقات ناصري،انجمن آرا،فرهنگ آنندارج،تاريخ يعقوبي احياء الملوك و...

آسباد هاي نهبندان

شرايط دشوار مناطق كويري وبياباني ايران باعث شده تا مردم كويرنشين از ابتكار وخلاقيت خود استفاده كرده وبا حداكثر بهره گيري ازعوامل وشرايط طبيعي آنرا در اختيارخود درآورند.آسبادهاي ازجمله اين خلاقيت ها هستند كه در اكثر مناطق جنوب خراسان بخصوص روستاهاي شهرستان نهبندان ديده مي شوند. منطقه نهبندان به دليل گسترش دامنه بادهاي 120 روزه سيستان تا اين منطقه از اين نظرامتيازويژه اي داد. بيشترين تعديد آسبادها در داخل شهر نه قرار داشته سون هدين جغرافيدان از آن نام برده كه 400 خانه و75 آسباد داشته است. اين تعديد آسباد در يك فصل قادر به آرد نمودن 6000 تن گندم بوده اند. در روستاهاي رومه،چهارفرسخ،خونيك پايين،خوشاره حمند و... آسباد هايي وجود دارند.

قلعه نهبندان

قلعه عظيم نهبندان كه ازخشت وچينه ساخته شده ،در داخل شهرنهبندان قرارگرفته است. با توجه به نقشه بنا واشياء سفالي بدست آمده از قلعه،سابقه تاريخي آن به دوران قبل از اسلام يعني دوران اشكاني وساساني بر مي گردد. قلعه در دوران اسلامي تا دوران صفويه فعال بوده ودر دوره صفويه بطور كامل متروك شده است.وجوداين قلعه صحت ادعاي بعضي منابع تاريخي كه سابقه شهرنهبندان را به دوران پيش ازاسلام مي رسانند،تاييد مي كند.

قلعه شاهدژ

قلعه شاهدژ در5 كيلومتري شرق شهرستان نهبندان قرار دارد.اين قلعه عظيم سنگي،بنايي است دفاعي مربوط به فدائيان اسماعيلي.مصالح بنا تماما از سنگ و آجر است كه در بعضي قسمتها سنگها بدون استفاده از ملات بر روي يكديگر قرار گرفته اند.در داخل قلعه فضاهايي نظير اتاقهاي سربازان،اصطبل،آب انبار،برجهاي دفاعي،حصار انبار آذوقه وسايرقسمتهاي ضروري وجود داشته است.طبق بررسيهاي به عمل آمده اين قلعه گنجايش سه هزار نفررا در خود داشته است.قابل توجه است كه شالوده اين بنا متعلق به دوره ساساني است كه در دوران اسلام توسط لسماعيليان خريداري، بازسازي ومورداستفاده قرار گرفته است.

قلعه بندان

قلعه بندان از آثار تاريخي وكهن شهرستان نهبندان است كه در فاصله 75 كيلومتري شرق نهبندان ودر روستايي به همين نام واقع شده است.اين اثر تاريخي كه متعلق به دوره تيموري است تا پايان دوره قاجار به عنوان دژي محكم واستوار پا بر جا بوده است.اين بنا مشتمل بر يك ايوان ورودي،يك صحن وسيع با چهار رديف اتاق و يك حصار بلند است كه دور تادورقلعه را فرا گرفته است.در چهار گوشه قلعه برجهاي بلندي قرار داشته كه امروزه تنها يكي ازآنهادر ضلع جنوب غربي قلعه سالم مانده است.آنچه بيشترازهرچيزديگرنظربازديدكنندگان را به خود جلب مي نمايد درب ورودي قلعه وقطعه سنگ بسيارسنگين وبزرگي است كه بطرزماهرانه اي تراشيده شده است ورودي قلعه يك فضاي مربع شكل كوچك است كه به صحن بزرگ قلعه منتهي ميشود.

مسجد ميغان

مسجد تاريخي ميغان در داخل بافت قديمي و تقريبامتروكه روستاي ميغان از توابع شهرستان نهبندان قرار دارد.بخشهاي مختلف بنا عبارتند از:سردرورودي،صحن،شبستان ستوندار،گنبدخانه،شبستان تابستاني وقناتي كه از زير مسجد عبور مي كند.شبستان ستوندار داراي چهار ستون چهارضلعي، پوشش گنبدي،دو محراب وپنجره مشبك گچي جهت تامين نور شبستان و تهويه هواي داخل شبستان مي باشد.زمان ساخت اين بنا بر اساس نوع نقشه به دوره صفويه بر مي گردد.اين بنا بطور كامل توسط ميراث فرهنگي بيرجند مرمت وبازسازي گرديده است.

مسجد طارق

مسجد تاريخي طارق در 40 كيلومتري شمال نهبندان در روستايي به همين نام واقع شده است.اين مسجد شامل شبستان ستونداري است كه حد فاصل ستونهابا طاق جناغي وسپس حد فاصل طاقها نيز با پوشش گنبدي به صورت چهار ترك پوشيده شده است.اين مسجد داراي سنگ لوحي است كه تاريخ ساخت بنا(1096ه.ق) برروي آن حك شده است.اين سنگ داراي 40 سانتي متر طول و20 سانتي متر عرض است ودر مركز آن نقشي وجود دارد كه احتمالا سازنده آن اشاره به مهر نبوت كه بر ميانه دوكتف پيامبر(ص) وجود داشته،كرده است.

مسجد عاشورا خانه

بناي تاريخي مسجد عاشورا خانه در خيابان قائمشهرنهبندان و در فاصله كمي از قلعه تاريخي نهبندان قرار دارد.بنا شامل يك شبستان ستوندار وداراي چهار ستون قطور چهار ضلعي بوده كه در ضلع شمال با برداشتن ديوار،شبستان را توسعه داده اندو دو ستون ديگر را به آن افزوده اند.پوشش شبستان به صورت گنبدي وچهار ترك است. بر روي يكي از ستونها كتيبه هايي به انواع خطوط نستعليق وشكسته نستعليق ديده مي شود.بعضي از اين كتيبه ها داراي تاريخ هستند كه قديمي ترين اين كتيبه ها داراي تاريخ1315 است. با توجه به وجود سنگ لوحي كه در ديوارمسجد كار گذاشته شده وداراي تاريخ 977 است مي توان زمان ساخت مسجد را به دوره صفويه نسبت داد.

مدرسه هدايت

اين بنا در سال 1307 ه.ش به عنوان اولين مدرسه نهبندان ساخته شده است.اين بنا بيان كننده ويژگي هاي معماري ذوره پهلوي است.مهمترين ويژگي اين بنا اصل قرينه سازي درآن است به گونه اي كه با ايجاد يك محور با جهت شمال شرق،جنوب غربي عناصر معماري به صورت قرينه در دو طرف اين محور ايجاد شده است. بنا در دو ضلع جنوب غربي وشمال شرقي داراي دو ايوان ستون دار است. هر كدام از ايوان ها با چهار ستون چهار ضلعي به داخل بنا امتداد مي يابند. اين بنا از لحاظ نوع مصالح استفاده شده ونحوه پوشش اطاقها بر اساس معماري ايراني واز لحاظ نقشه و عدم برخورداري از فضاهاي معماري ايراني از قبيل هشتي،دهليز،سردرورودي،حجرا هاي اطراف حياط و... بر اساس معماري اروپايي شكل گرفته است وبطور كلي مانند معماري غربي به شيوه برونگرايي احداث شده است.

خانه سالار حسين دهداري

بناي تاريخي خانه سالار حسين دهداري در درون بافت تاريخي شهرنهبندان قرار گرفته است. اين خانه داراي سردرورودي،دهليز صحن،ايواناز اطاق هاي وباغ است. ورودي داراي طاق جناغي است كه تمامأ از خشت ساخته شده وداراي طاقنماهاي كوچك تزييني نيز مي باشد. پس از ورودي دهليز قرار دارد كه با چرخش 90 درجه به سمت شمال به صحن راه مي يابد. در سمت شمال صحن،ايوان بنا كه مانند ساير خانه هاي نهبندان دهراي طاق مازه ي است،وجود دارد. در دوطرف ايوان دو اطاق وجود دارد كه يكي داراي پوشش چهار ترك وديگري داراي پوشش عرق چين با اندود گچ است پس از ايوان نيز باغ سرا قرار دارد. بنيان اين بنا احتمالامربوط به دوران صفويه است كه در دوران مختلف مورد تعميروباز سازي قرارگرفته است.

بافت سنتي روستاي استند

در 29 كيلومتري جنوب نهبندان، روستاي استند قرار دارد كه برخورداراز ويژگي هاي معماري سنتي است،اين روستا در منطقه اي كوهستاني ودر درون دره اي قرارگرفته كه از لحاظ ساختار ومعماري،كاملا اصيل و دست نخورده باقي مانده است.مهمترين مصالح استفاده شده در ساخت خانه هاي مسكوني سنگ مي باشد.اين روستا داراي بافت فشرده ومتمركزاست كه كاملا با ويژگيهاي درونگراي معماري ايران مطابقت دارد.كوچه هاي تنگ وپيچ در پيچ ارتباط ميان بخشهاي مختلف را بر عهده دارند.اين بافت اصيل وسنتي به لحاظ مطالعه و پژوهش معماري خاص روستايي وتاثيرآن بر ويژگيهاي اقتصادي،اجتماعي،اعتقادي مردم روستا وفرهنگ آنها اهميت فوق العاده دارد.

قدمگاه حضرت ابوالفضل(ع)

در هشتاد كيلومتري شرق نهبندان بنايي وجود داردكه به اعتقاد اهالي قدمگاه حضرت ابوالفضل(ع) مي باشد.اين بنا شامل ورودي،صحن وگنبد خانه مي باشد.از ويژگيهاي مهم اين زيارتگاه،نقشي است كه در اعتقادات ورسوم مردم منطقه دارد.وجود سرديس بز كوهي كه در بخشهاي مختلف تعبيه شده بخصوص دو طرف ورودي صحن ونيز ورودي گنبدخانه از ديگر ويژگيهاي جالب اين بنا است كه ارتباط مستقيمي با رسوم مردم محل دارد.

مزار سيدعلي

آرامگاه امامزاده سيد علي در 90 كيلو متري شمال شهرنهبندان واقع شده ومورد توجه خاص پيروان اهل بيت(ع)است.بناي آرامگاه در سالهاي اخيرتوسط اداره اوقاف وامور خيريه شهرستان نهبندان بنا شده وروز به روز در حال گسترش وتوسعه مي باشد.

مشاهير وفرزانگان

اين سرزمين همچون ديگر سرزمينها از عهده وظيفه اي كه خالقش بر عهده او نهاده است به خوبي بر آمده وانديشمنداني را در دامان خود پرورانيده است .بزرگاني كه اولين بار پشتشان را خاك گرم وتفتيده اين ديار در آغوش كشيده وآخرين بار هم غريبانه در دل كوير صورت بر خاك پر مهر موطنشان نهاده وبا خاموشي چراغ وجودشان نام و ياد آنان نيزاز اذهان پاك گشته است.از جمله مي توان به انديشمنداني چون:بن عبدالرحمن بن عبدا...كه نامشان موجب درخشش ديار كوير در صفحات تاريخ است.فقيه ابوبكرنيهي،نوابه خفي شاعره اي عارف كه قدم در وادي عرفان گذاشت وغيره كه در اين نوشتار كوتاه نمي توان به معرفي آنها پرداخت،اشاره نمود.

هنرهاي سنتي

هنرهاي سنتي نهبندان عبارتند از:جاجيم بافي،گليم بافي،قالي بافي،نمد مالي،حصير بافي،

سبد بافي،پارچه بافي،سوزن دوزي و...از هنرهاي سنتي است كه ازديربازبين زنان منطقه رواج دارد. سوزندوزي در نهبندان همانند سوزندوزي بلوچي استكه با نخهاي مختلف از جنس پشم و بر روي پارچه اي به نام چپيدوچ انجام مي شود. كاربرد سوزندوزي هاي منطقه بيشتر به صورت تزئين لباس،پشتي،جانماز،پرده ،حوله،زير آئينه اي ورو بالشتي مي باشد.پلاس بافي نيزازهنرهاي سنتي است كه در منطقه هنوز رايج است. پلاس بافي اكثرا با موي بز انجام مي گيرد براي بافت پلاس ابتدا دار پلاس را بوسيله ميخ سرپا ميكنند. سپس شتها را از دو سر،جلو وانتها كار مي گذارند وبعد به خاطر اينكه تارها به همديگرنرسد وبه هم نخورد روي چوب كار را با گل مي پوشانند.

منبع :سازمان ميراث فرهنگي خراسانجنوبي

شهرستان قاين

شهرستان قاين در شرق ايران و جنوب استان خراسان جنوبي ،در حد فاصل 15و 33 تا 12و 34 عرض جغرافيايي و 38و58 تا 56و60 طول جغرافيايي قرار دارد.

اين شهرستان از شمال به خواف و گناباد،از غرب به فردوس و از جنوب به بيرجند محدود شده واز جانب شرق مرزي به طول تقريبي 130 كيلومتر با كشور افغانستان دارد.ارتفاع اين ناحيه از سطح درياهاي آزاد 1440متر و مساحتش بالغ بر 17722كيلومترمربع مي باشد.. رشته كوه قهستان در غرب و شاسكوه و آهنگران در شرق آن سر به آسمان سوده و بلندترين قله منطقه "كمر سرخ" با 2842 متر در نيم بلوك و پست ترين نقطه با 610 متر در پترگان قرار دارد.

مراتع قاين از نوع متوسط است و در آن گياهان دارويي گوناگون،جنگلهاي تنگ پسته كوهي،بنه، قيچ و بادامشك ديده مي شود.در شهرستان قاين خصوصاً در منطقه شكار ممنوع شاسكوه،قريب به 59 گونه پرنده ،25 نوع پستاندار و 17 گونه از خزندگان و دوزيستان منحصر به فرد زندگي مي كنند. در اين خطه رودخانه هاي با اهميتي همچون رودشور، رود مردانشاه، رود بيهود، افين وآهنگران جريان دارند و گندم،جو،چغندر،پسته و خصوصاً زعفران وزرشك از محصولات كشاورزي اين خطه اند.

پيشينه تاريخي

چنانچه تذكره نويسان و مورخان نقل كرده اند منطقه قاينات با تاريخي سي هزار ساله يكي ازاولين خاستگاههاي تمدن خراسان است." فخرالاسلام" پيدايش قاين را به عصر" قابيل " پسر آدم نسبت داده و در فرهنگ " دهخدا" بناي اوليه شهر قاين به " سام بن نريمان" و در " احياءالملوك" به " كي لهراسب" پدر " گشتاسب" منسوب شده است. اين سخنان اگر چه از اعتباري علمي برخوردار نيستند اما بازگو كننده قدمتي هستند كه چون غباري از روزگاران دور بر سنگ سنگ اين شهر نشسته اند. در سفرنامه ي " سرپرسي سايكس" آمده: در328 قبل از ميلاد 13هزارنفراز مدافعان شهرقاين به مقابله با لشكرانبوه" اسكندر" در آمدند و دكتر " بلووگلدسميد" اعتقاد دارد كه " قلعه كوه قاين" درعهدهخامنشيان همان كاخ سلاطين" قهستان" يا" آتاگوانا" بوده است.

قاين در عصرزمامداري ساسانيان نيزازمراكزمهم قدرت وازمعدودشهرهاي استراتژيك ايران به شمار مي آمده است.مورخان بسياري در كتب خويش از قائنات نام برده اند."اصطخري" در340 ه.ش از قاين بعنوان مركزقهستان نام برده ومذهب آن خطه را شيعه ذكركرده و" جيهاني" در375هجري از سه دروازه شهر به اسامي " دركون"، "دركلاوج" و" درزقان استخر" نام برده است.

ناصرخسرو قبادياني در سال 440وارد قائنات شده و قاين راچنين توصيف نموده: قاين شهري بزرگ و حصين وگردآن خندقي ومسجدآدينه به شهراندراست وآنجاكه مقصوره است تاقي عظيم وبزرگ است كه درخراسان ازآن بزرگترنديدم." ماركوپولوي ونيزي" هواي قاين را در نهايت اعتدال دانسته و"ياقوت حموي" و" عبدا...محمدبن احمدمقدسي": آنجا رابندرخراسان و خزانه كرمان معرفي كرده اند. قاين در جريان تندباد ايلغارهاي تاريخي صدمه چنداني نديده است و چنانكه نقل شده در773 هجري اميرتيموردر حوالي قاين اردو زد وليكن به فضل و درايت حاكم شهر بدون جنگ و خونريزي از كنار آن گذشت.

درعصرصفويه نيزبه سال1002 هجري، شاه عباس صفوي ازقاين ديدن نمودو سالها بعد درزمان سلسله زنديه هنگامي كه لطفعلي خان زند ازكرمان گريخت و به قاين آمد،در آنجا از وي پذيرائي شد.قائنيان در بازگشت نيز تعدادي سوار جهت جنگ با آغامحمد خان قاجاردراختيار وي قراردادند.من حيث المجموع تاريخ و حوادث تاريخي قاين چنان گسترده و بسيط است كه در اين مختصر نمي گنجد. در پايان به سخن " دكتر ژوزف انگليسي"اكتفا مي كنيم كه قاين را از مناطق آباد خراسان و قرارگاه مردان دليري مي دانسته كه از راه شمشيرزني و كمان كشي روزگار گذرانده اند.

دژها و قلاع باستاني

آثار تاريخي، فرهنگي و مذهبي :

كثرت و پراكندگي آثار تاريخي در شهرستان قاين چنان بسيار است كه در اين كوتاه نوشته مجال واگويه ي تمامي آنها نيست.در اين شهرستان قريب به يكصد وسي و اندي، بنا،منطقه و غار باستاني شناسايي شده است كه از اين ميان تا حد توانمان مهمترين آثار و ابنيه را برگزيده ودر ذيل عناوين قلعه ها، مساجد، آب انبارها و رباطها، منازل تاريخي، مقابر و آرامگاهها به معرفي آنها پرداخته ايم. علاوه بر عناوين ذكر شده درختان كهنسال قاين و غارهاي شگفت انگيز و تاريخي اين منطقه را نيز به طور اجمالي معرفي خواهيم كرد.

قلعه آفريز :

بناي قلعه آفريز در ميان روستاي آفريز در 65 كيلومتري جنوب غربي قاين قرارگرفته با نظر به شواهد و ساختار معماري، اين بنا را مي توان به دوره صفويه منسوب نمود.قلعه آفريز داراي پلاني نا منظم است كه 5 ضلع به اندازه هاي متفاوت دارد. اين قلعه داراي 9 برج مرتفع مي باشد كه باعث استحكام بنا شده اند و نيازهاي ديده باني را برطرف مي كنند. (شماره ثبت آثارملي:4805 )

از ديگر قلاع و دژهاي باستاني كه در شهرستان قاين قرار دارند مي توان از حسن باي خان، قلعه خوك، قلعه قلاع و قلعه اسفشاد، قلعه افين، قلعه شاهرخت، قلعه آهنگران و قلعه كوه آبيز نام برد.

قلعه كوه قاين(قلعه حسين قايني) :

قلعه حسين قايني مشهور به قلعه كوه در فاصله ي5 كيلومتري جنوب شهر قاين بر فراز كوهي صعب العبور ساخته شده است.اين قلعه از سمت جنوب و شرق به كوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قاين محدود شده ، در مورد قدمت قلعه كوه نظرات گوناگوني ابراز شده برخي همچون " سرپرسي سايكس " معتقدند كه اين قلعه بخشي از شهر آرتاگوانا است كه در دوره هخامنشيان مقابل هجوم لشكريان اسكندر ايستادگي كرد و برخي ديگر عقيده دارند كه اين قلعه يكي از قلاع بيادگار مانده از دوره ساساني است.شكل معماري و فرم طاقها، طاقچه ها و در گاههاي به جا مانده قدمت قلعه را تا دوره ساساني تاييد مي كنند. آنچه مبرهن است اينكه: قلعه فعلي احتمالاً بر ويرانه هاي قلعه قديمي ساخته شده.اين قلعه در عصر سلجوقي به دستور قاضي حسين قايني كه از جانب حسن صباح مامور ترويج فرقه اسماعيليه در قهستان و خراسان شده بود، ساخته شد.

مصالح عمده اي كه در ساختمان اين قلعه بكار رفته سنگ و ساروج مي باشد و تمامي سطوح ديوارها و بدنه بيروني حصار و برجها، بندكشي و درزگيري شده است.اين قلعه دژ دفاعي محكمي در برابر حملات مهاجمين بوده و گنجايش هزاران سرباز را داشته. نقل است خواجه نصير الدين طوسي مدتها در اين قلعه زندگي كرده و كتاب اخلاق ناصري را به نام ناصرالدين محتشم فرمانرواي قهستان درهمين محل انشا كرده است. قلعه كوه در اواخر قرن 5 هجري مركز فرماندهي و هدايت ديگرقلاع قهستان بود.معماري قلعه با استفاده از ناهمواريهاي كوه از دو بخش متمايز، يكي متعلق به سربازان و جنگجويان و ديگري قسمت اميرنشين فرماندهي ساخته شده است. استحكامات ايجاد شده در اين قلعه شباهتي بسيار به قلعه آشيانه عقاب متعلق به اوايل دوره ساساني در نزديكي فيروزآباد دارد.

قلعه هاجرآباد :

قلعه هاجرآباد در 2 كيلومتري شرق قاين به صورت بنايي منفرد قرارگرفته است. قلعه هاجرآباد قلعه اي تدافعي بوده و به لحاظ پراكندگي بقاياي سفالينه هاي بدست آمده در داخل و خارج آن مي توان قدمت بنا را از قرن سوم و چهارم هجري تا دوره قاجاريه تخمين زد ليكن بر اساس مصالح بكاررفته، فرم و سبك معماري بنا،مشخصه هايي از معماري عصر صفويه قابل تشخيص است. پلان قلعه مربع شكل بوده كه طول هر ضلع آن30متر مي باشد. در چهار گوشه آن4 برج مدور وجود دارد كه همه آنها خارج از قلعه واقع اند. ورودي كوتاهي به ارتفاع 90/2 متر در ضلع جنوب شرقي قلعه قرارگرفته و فضاي درون قلعه به مرور ايام از بين رفته است. برجها در سه اشكوب ساخته شده كه دو طبقه مسقف بوده و طبقه اي رو باز بوده كه به منظورديده باني به كار مي رفته است. پلان طبقه اول دايره شكل بوده و به جز ورودي روزنه اي نداشته است. در اشكوب دوم دو روزنه باريك بعنوان تيركش و يك روزنه ي نورگير تعبيه شده و از غلامگردشي به عرض 80 سانتي مترامكان دسترسي به اين طبقه ميسر مي گردد. از درون اشكوب دوم بوسيله پلكاني به عرض 45 سانتي متر مي توان به طبقه سوم رسيد. بنابر آنچه از بقاياي قلعه هاجرآباد باقيمانده مي توان گفت كه عمده مصالح به كار رفته در اين بنا خشت و چينه است.(شماره ثبت آثارملي:4570 )

قلعه تاريخي سده :

قلعه تاريخي سده در غرب روستاي سده در 45 كيلومتري جنوب شهر قاين واقع شده است.

با عنايت به فرم معماري قلعه مي توان ساخت و ساز آن را به دوره تيموري نسبت داد. سفالينه هايي متعلق به قرون سوم و چهارم هجري تا عصر قاجاريه از محوطه دروني بنا و اطراف آن بدست آمده كه بيانگر تداوم زندگي در آنجا مي باشد. اين بنا داراي پلاني شش ضلعي در اندازه هاي متفاوت است. 9 برج بلند پايداري لازم را به جرزهاي بنا داده اند و نيازهاي ديده باني ونگهباني را نيز بر آورده كرده اند. ورودي قلعه با دو برج در طرفين ساخته شده كه درون برجها به ارتفاع حدود 150 سانتيمتر به شكل توپر بنا شده است.

روي اين جرز مدور، سه طبقه بنا قرار گرفته كه در هر طبقه روزنه هايي باريك جهت ديده باني تعبيه گرديده است. دواشكوب ازاين برج مسقف بوده واشكوبه سوم روبازمي باشد. غلامگردشي به ارتفاع 5/5 متر دورادور ديوارهاي داخلي قلعه را فرا گرفته كه دسترسي به فضاي داخلي برجها را ميسر كرده كه اكنون جز شواهدي مختصر چيزي از آن بر جاي نمانده.ورودي قلعه در ضلع شرقي قرار گرفته و سنگي مدور به قطر 60/2 متر آن را مسدود مي كرده است.ضخامت ديوارهاي قلعه بين 20/1 تا 90/1 متر متغير است و آثار خندقي در ضلع جنوبي و غربي آن به نظر مي رسد.(شماره ثبت آثار ملي:5939 )

مساجد

مسجد جامع قاين :

مسجد جامع قاين تنها بناي به يادگار مانده از شهريست كه ناصر خسرو در سال 444 هجري قمري از آن ديدن كرده است و درباره اش گفته: مسجد آدينه به شهرستان اندر و آنجا كه مقصوره است طاقي بزرگ است چنانكه بزرگتر از آن در خراسان نديدم و آن طاق نه در خور آن مسجد است و عمارت شهر همه گنبد است. آخرين سندي كه در سنگ- لوح هاي اين مسجد مي توان يافت به تاريخ 796 هجري قمري اشاره دارد كه از بازسازي مسجد توسط امير جمشيدبن قارن از فرماندهان حكومت تيمور گوركاني حكايت مي كند. ليكن در مورد تاريخ احداث شالوده اصلي مسجد عقايد متفاوتي ارائه شده. بعضي معتقدند بناي مسجد بر روي بقاياي آتشكده اي پيش از اسلام ساخته شده و برخي بنا بر نوشته ناصر خسرو احداث آن را اوايل قرن پنجم ذكركرده اند.عده اي نيز بر اين باورند كه شالوده اين بنا در عصر تيموري پي ريخته شده . اما كاوش هاي انجام شده در لايه هاي زيرين مسجد، بقاياي مسجدي از دوره سلجوقي را تاييد كرده است.(شماره ثبت آثار ملي:295)

مسجد جامع افين :

عمارت مسجد افين در روستايي به همين نام در 85 كيلومتري شرق قاين قرار گرفته است. از عمده فضاهاي معماري اين بنا، ايوان،دو شبستان زمستاني، گنبدخانه و شبستانهاي تابستاني طرفين ايوان است.

ظاهراً در گذشته طاق نماهايي در صحن مسجد وجود داشته كه اكنون اثري از آن ها نيست. بنا به نظر كارشناسان احتمالاً شالوده و بنيان اوليه بنا در سده هاي سوم و چهارم هجري شكل گرفته ولي بناي كنوني ويژگيهاي معماري دوره سلجوقي را داراست.(شماره ثبت آثار ملي:2182)

مسجد جامع خضري :

بناي مسجد جامع خضري در فاصله يك كيلومتري شهر جديد خضري قرار دارد. اين فاصله مي تواند بيانگر وقوع زلزله اي در سال 1347 باشد كه كليت شهر را ويران كرد. بناي اصلي مسجد خضري نيز پس از ويراني با خود ياري مردم بازسازي شد و بناي فعلي بر روي بناي اصلي بنيان نهاده شده. با عنايت به شواهد تاريخي احتمالاً بناي مسجد مربوط به عصرصفوي بوده است.

اين بنا داراي دو شبستان بوده كه شبستان سمت شمالي آن ستون دار و پوشش آن طاق و چشمه بوده است. چشمه ها نيز باگنبدهاي عرقچين پوشيده شده بودند. شبستان جنوبي نيز داراي سه دالان طويل بوده و هر دالان به وسيله ديواري از دالانهاي ديگر جدا مي شده. محراب اصلي مسجد در اين قسمت قرار گرفته و نماي اصلي بنا آجر با بند كشي فتيله اي بوده است.( شماره ثبت آثار ملي:6653)

منازل قديمي قاين

منزل مير(حقيقي):

بناي منزل مير (حقيقي) در بافت قديمي شهر قاين واقع شده است. با توجه شواهد موجود از قبيل پيمون (فرم معماري بنا) تزئينات و مصالح، زمان معماري و ساخت بنا به دوره زنديه باز مي گردد اما آثاري نيز از معماري سبك قاجاريه و پهلوي در آن مشاهده مي شود. مساحت خانه حقيقي مير تقريباً 1560 متر است كه به صورت دو ايواني ساخته شده. پلان نامنظم دارد و ورودي اصلي خانه در ضلع شرقي قرار گرفته كه شامل پيشخوان، هشتي و دالانهاي ورودي است. اين بنا داراي چهار صحن است كه سه ورودي از داخل هشتي و صحن چهارم كه شامل فضاهاي اصطبل و انبار مي باشد از راه مطبخ و ورودي كوچكي در ضلع شمالي بنا قابل دسترسي بوده است.

اندروني بنا، شامل فضاهاي مختلف نشيمن، ايوان زمستاني و تابستاني، مطبخ، فضاهاي پشت ايوان و صحن مي باشد و در ضلع جنوبي، بنا داراي ايوان، اتاق پشت ايوان، دو ايوانچه ي دو اشكوبه در دو سو و مطبخ مي باشد كه تقريباً ويران شده اند. در حال حاضر باغچه اي مستطيل شكل در مركز حياط وجود دارد. ليكن باغچه ها و حوض اندروني از بين رفته و ويران شده اند. از منازل ديگر شهرستان قاين مي توان به منزل قديمي اقبالي و غفاري در روستاي سده و منزل موسوي در بافت قديمي شهر قاين اشاره كرد.( شماره ثبت آثار ملي:4804)

منزل قديمي قارني:

بناي منزل قارني در بافت قديمي شهر قاين واقع شده است. با در نظر گرفتن شواهد موجود ساخت بنا به دوره قاجاريه باز مي گردد،اين بنا داراي ايوان ورودي در ضلع شرقي مي باشد كه توسط يك هشتي دالان به حياط منتقل مي گردد. ايوان زمستاني در ضلع شرقي واقع شده و فضاهاي ارتباطي در دو طرف ايوان، دو اشكوبه بوده و دسترسي به آن از طريق فضاي ارتباطي ضلع شمالي ايوان امكان پذير است. ايوان تابستاني در ضلع غربي بنا قرار دارد. بخش انتهاي ايوان و فضاهاي دو طرف ايوان دو اشكوبه است. در ضلع شمالي بنا چهار اتاق قرار دارد كه دو اتاق آن به صورت تو در تو است. در ضلع جنوبي فضاهايي شامل انبار، دو فضاي نشيمن و فضاهاي جانبي ديگر قرار دارد. فضاهاي اصطبل، حمام، مطبخ،انبار مواد غذايي و فضاهاي مسكوني خدمه منزل در ضلع شرقي بنا واقع شده كه متاسفانه تخريب گرديده است. اكثر فضاها داراي پوشش طاق و تويزه و عرقچين است. تزئينات بنا شامل رسمي بندي، گچبري از قبيل قوسهاي كليل گچبري شده، گل و بوته هاي اسليمي وبخاري ديواري اتاقها و... مي باشد.( شماره ثبت آثار ملي:3460)

درختان سالخورده و غارهاي كهن

درختان كهنسال :

شهرستان قائنات درختان كهنسال بسياري را درزمين بكر خويش جاي داده . درختاني كه يادآور عظمت و شكوه اين خطه اند. تا كنون بيش از10 اصله درخت كهن با قدمتي بين 400 تا 500 سال در اطراف قاين شناسايي شده اند كه از آن جمله مي توان به سرو مهموئي، موليد، مير آباد و استند اشاره نمود.

غار خونيك :

غار خونيك در شمال شرق روستاي خونيك بر ارتفاعات مشرف به روستا در 20 كيلومتري جنوب قاين قرار دارد. ابزار سنگي به دست آمده از اين غار مربوط به دوران موسترين يا پارينه سنگي ميانه است كه تقريباً سي هزار سال قدمت دارند.آثار زندگي در غار خونيك از دوران پارينه سنگي تا عصر اسلامي باقي مانده. اين آثار از طبقات زيرو رو شده غار در اثر زلزله به دست آمده كه مويد نظريه قدمت اين غار مي باشد. غار خونيك داراي دهانه اي در حدود 2 متر وفضاي داخلي به طول5/1 و عرض 3 متر مي باشد. ديواره هاي آن از سنگ هاي توروس تشكيل شده اند كه به زيبا يي ويژه اي به محيط داخلي ان داده اند.اولين گمانه زني هاي باستان شناسي در اين غاربه سال 1949 ميلادي توسط پروفسور كالتون استانلي كوون انجام شد. ابزار به دست آمده از غار خونيك عبارت بود از انواع تيغه هاي سنگي كه به وسيله انسانهاي عصر پارينه سنگي ميانه تراشيده شده بودند و به ابزار يافت شده ي موسترين در فلات ايران شباهت كامل داشتند. (شماره ثبت آثار ملي:9592)

از ديگر غارهاي جالب توجه منطقه قائنات مي توان به غار جوجه، غار فارسان، ترشو،نوغاب و غار پهلوان اشاره كرد.

آرامگاهها و امامزاده ها

مقبره امام زاده زيدالنار :

زيدبن موسي از فرزندان امام موسي كاظم(ع) كه بناي مقبره وي ملقب به امامزاده زيد النار در روستاي آفريز در 65 كيلومتري جنوب غربي شهرستان قاين واقع شده است. مصالح و پيمون بنا قدمت آن را به عصر صفويان مربوط مي كند. ليكن كتيبه هايي در بنا موجود است كه تاريخ ساخت آن را به قرون اوليه اسلامي منتسب مي نمايد.ورودي اصلي مجموعه، ايواني در جبهه ي شمالي است كه تزئينات بسيار زيباي مقرنس كاري و طاقي جناقي دارد. در دو سمت ايوان، داخل صحن، اتاق ها و غرفه هايي قرار دارند كه در چهار ضلع امتداد مي يابند و صحن مجموعه را محصور مي كنند. پس از گذر از فضاي صحن به عمارتي هشت ضلعي مي رسيم كه در بخش دروني به صورت صليبي مي باشد. فاصله اين بنا از ايوان شمالي 16 متر است. ورودي اصلي مقبره در ضلع شمالي است كه همانند ايوان ورودي داراي مقرنس كاري بسيار زيبايي است.

مقبره امام زاده زيدالنار گنبدي با شكوه و مرتفع دارد كه داراي دو پوسته است.

فضاي گنبد خانه پلاني صليبي شكل دارد و فضاي چهار ضلعي مركزي با گوشه سازي هاي انجام شده به 8و16 ضلعي تبديل شده كه ساقه گنبد روي 16 ضلعي استوار گشته و تبديل به دايره اي شده تا گنبد بر روي آن اسقرار يابد. فضاي 4 ضلعي مركزي گنبد خانه داراي رسمي بندي هاي زيبايي است و فضاي داخلي آن با اندود گچ مزين گشته است.

گنبد نيز داراي تزئينات كاشيكاري با لعابي به رنگ فيروزه اي و نقشهاي گل و بوته به رنگ سفيد است كه قسمتي از آن فروريخته و از بين رفته است. در كنار مقصوره گنبد خانه، سنگي خاكستري قرار دارد كه مردم نسبت به آن باورهاي ويژه اي دارند. كف سازي آجر در بخشهايي از صحن بنا ديده مي شود و در حال حاضر، بنا داراي حوضي كوچك با دو باغچه است و درختي در آن كه مردم به شاخ و برگش دخيل مي بندند.

مقبره ابوذر جمهر قايني :

در 5 كيلومتري جنوب قاين بر دامنه ي كوه ابوذر، مقبره اي قرار دارد كه متعلق به يكي از عرفاي نامدار، سياستمداران و شاعران قرن چهارم و پنجم هجري قمري ست. مقبره ي ابوذر جمهر بر اساس شواهد، از بناهاي ساخته شده در قرن 6و7 هجري قمري مي باشد. اين بنا به شكل چليپايي و با معماري زيبايي ساخته شده. بقعه آن چهار ايواني ست و گنبد بر فراز اين ايوانها استوار شده .

طاق ايوانها ظاهراً به شكل كليل اجرا شده اما جرز اصلي طاقها به صورت نيم بيضي باز كار شده، آنگاه با استفاده از پوشش كاذب به شكل كليل در آمده. در تزيين داخلي بنا از گچ استفاده شده و نوع كاربندي پيشاني ايوانها به شكل طاق نماهاي جناغي ست.

تزئينات گچكاري زير گنبد يكي از زيباترين بخشهاي بنا محسوب مي شود كه لچكي هاي 4 به8 آن داراي مقرنس ها و گچبري هاي خفيف و هنرمندانه است. در پشت بقعه، صفحه اي ايجاد شده كه بناهاي جنبي مقبره روي آن ساخته شده اند. در اين ميان، اتاقهاي بسيار جالبي ديده مي شود كه يكي از آنها داراي گنبد زيبايي ست كه با سنگ كار شده. مصالح اصلي بكاررفته در ساخت اين مقبره سنگ، گچ و آجر مي باشد وسخن آخر اين كه در كنار مقبره ابوذر جمهر قايني درخت كهنسال بنه اي وجود دارد كه حداقل700 سال از عمرش مي گذرد . ( شماره ثبت آثار ملي:2759)

آرامگاه ابوالمفاخر :

ابومحمد حسن بن منصور از رجال معروف قرن ششم هجري است. وي عالم فقيه، محدث، رياضي دان و اهل سياست بود. ابومحمد در قاين به شغل قضاوت مي پرداخت و چون شهرتش در سراسر ايران منتشر شد. بهرامشاه در سال 547 وي را به غزنين فرا خواند و به او سمت وزارت بخشيد. وي 29 سال در اين منصب باقي ماند.در ايام كهولت از وزارت كناره گرفت و روانه ي قاين شد و در همانجا فوت كرد.مقبره ي وي در فاصله ي يك كيلومتري از جنوب شهر قاين در جوار گورستاني قديمي واقع شده است.

بناي آرامگاه پلاني 8 ضلعي در بخش خارجي دارد كه مانع از رانش گنبد مي شود. اين بناي ايواني ورودي در ضلع غربي دارد كه از راه درگاه چوبي بر ديوار انتهايي اش مي توان به فضاي گنبد خانه راه يافت. پلان گنبد خانه مربع است كه به وسيله ي گوشه سازي " فيلپوش" به هشت ضلعي تبديل شده و نماي خارجي اش به شكل دايره و گريو " ساقه" گنبد به نظر مي رسد. بر روي ساقه گنبد عرقچيني به سبك دو پوسته اجرا شده و در مركز گنبد خانه قبر شيخ ابوالمفاخر قرار گرفته است. تزئينات داخلي بنا بسيار ساده است و شامل اندود گچ در كليه سطوح، ديوارها، گنبد، طاقها و طاقنماها مي باشد. به استناد پژوهشها و بررسيهاي انجام شده اين بنا در دوره قاجاريه ساخته شده و مشخصا ت معماري آن دوره را دارا مي باشد. ( شماره ثبت آثار ملي:2377)

آب انبارها و رباطها

رباط زردان :

رباط زردان در جنوب روستاي زردان در110 كيلومتري جنوب شرقي قاين قرار دارد. معماري كنوني بنا منسوب به دوره صفويه ست ولي بقاياي سفالينه هاي متعلق به دوره هاي پيش از آنكه از درون ديوارها و منطقه ي اطراف رباط يافته شده است قدمت بنا را تا دوره سلجوقي تائيد مي كند. اين بنا پلاني مربع شكل دارد كه طول هر ضلع آن 5/27 متر مي باشد. رباط زردان ايواني مرتفع به بلندي تقريبي 8 متر دارد كه طاق و پيشاني آن فروريخته. در دو سوي ايوان دو راهرو وجود دارد كه طاقنماهايي در آنها ساخته شده و پوشش راه روها طهق وچشمه است. اين راهروها نيز به دو راهرو در اضلاع شمال و جنوب بنا عمود شده اند. در ضلع شرقي بنا ديوار انتهايي رباط قرار دارد ليكن هيچ نشانه اي از ساخت و ساز راهرو، اصطبل و بارانداز در رباط به چشم نمي خورد. بر اساس شواهد در زمان قاجاريه ساخت و سازهايي در بنا انجام شده و شكل معماري رباط را به قلعه ي دفاعي بدل نموده كه از آن جمله مي توان به ساخت چهار برج در چهار گوشه خارجي رباط اشاره كرد. رباط زردان داراي ايوان ورودي زيبايي ست كه پيشاني طاق آن با تزئينات آجري راسته و خفته آراسته شده. در اين بنا گنبدها به صورت عرقچين كار شده و كليه سطوح آجري و سنگي ديوارها بند كشي شده و نماي آجري ساده آن لطافت خاصي به بنا بخشيده است. (شماره ثبت آثار ملي:4456)

رباط چاهك :

بناي رباط چاهك در روستاي چاهك موسويه از توابع بخش سده در 95 كيلومتري جنوب غربي قاين واقع شده است. اين بنا داراي پلاني مربع شكل است كه به صورت دو ايواني و متقارن ساخته شده. بر اساس شواهد بدست آمده قدمت بنا به دوره ي صفويه باز مي گردد. ( شماره ثبت آثار ملي:4458)

آب انبار خضري :

ساختمان آب انبار در فاصله ي يك كيلومتري شهر جديد خضري و در حد فاصل 56 كيلومتري شمال شهر قاين واقع شده. بر اساس شواهد تاريخي احتمالاً بناي آب انبار مربوط به دوره ي صفويه مي باشد. سر در آب انبار ذر اثر زلزله سال 1347 به كلي ويران شده و سردر كنوني بر روي پايه هاي سردر قديمي استوار گشته است. راه پله آب انبار 25 پله دارد كه با مصالح آجر و ملات و ساروج ساخته شده. مخزن آن حدوداً 6 متر عمق دارد و قطرش بالغ بر 8 متر است. پوشش آن به شكل عرقچين و پلكاني است و نمايي از آجر رگ چين با بند كشي ساده به اين بنا جذابيت و زيبايي بخشيده است. ( شماره ثبت آثار ملي:5940)

سازمان ميراث فرهنگي خراسانجنوبي

شهرستان درميان

شهر درميان از لحاظ وجود آثار فرهنگي و تاريخي از غني ترين شهر هاي جنوب خراسان جنوبي به شمار مي رود. وجود تعداد زيادي تپه ها و محوطه هاي باستاني پراكنده در منطقه قلعه هاي اسماعيلي ، آسبادها ،مساجد و... نشان دهنده سابقه تمدني با عظمت آن است روستاي طبس مسينا و مناطق اطراف آن در فاصله حدود 30 كيلومتري شرق شهر درميان ، از لحاظ تاريخي وباستان شناسي منطقه اي بسيار غني مي باشد.

مسجد جامع هندوالان

مسجد جامع هندوالان از بنا هاي دوره تيموري و از مهم ترين وبا شكوه ترين بنا هاي تاريخي درميان مي باشد.واز ويژگي هاي معماري آن مي توان به سردر ورودي، گنبد،خانه صحن و شبستان ستون دار اشاره كرد. جالب ترين و مهم ترين بخش بنا گنبد خانه وگنبد آن است كه با مهارت بر روي فضاي چهار ضلعي قرار گرفته است شبستان ستون دار در دو طرف گنبد خانه قرار گرفته و سبك پوشش و روشنايي آن از ويژگي هاي ممتاز بنا است.

قلعه فورك

قلعه فورك در 10 كيلومتري جنوب شهر اسديه واقع شده است اين قلعه تاريخي از بنا هاي دوره افشاريه مي باشد كه در زمان نادر شاه به وسيله ميرزا رفيع خان حاكم محل احداث گرديد.فضاهاي داخلي قلعه از شرق به غرب شامل سه قسمت تعدادي از آنها باقي مانده است. مصالح به كار رفته در ساخت قلعه بيشتر سنگ ، آجر وخشت مي باشد.

آرامگاه سلطان ابراهيم رضا(ع)

بناي تاريخي آرامگاه سلطان ابراهيم رضا)ع(در روستاي آبگرم گزيك قرار دارد. از مهمترين ويژگيهاي معماري بنا ، طاقنماهايي در چهار طرف بنا همچنين، گنبد وگنبدخانه ودرب هاي آن مي باشد.درب هاي چوبي بنا آثار ارزشمندي از هنر منبت را در خود دارند بر سطح ديوارهاي گنبد خانه تا ارتفاع 5/1 متري آثار جالبي از هنر خوش نويسي ديده مي شود. بعضي از اين خطوط داراي تاريخ نگارش مي باشند كه تاريخ تعداد زيادي از آنان به دوران صفويه برمي گردد.

مسجد جامع درخش

بناي مسجد جامع درخش در داخل روستاي درخش، شامل ايواني رفيع ودو ايوانچه در دو طرف و يك صحن مي باشد.ايوان اين بنا اكنون داراي طاق هلالي است كه به احتمال زياد در گذشته اين طاق جناقي بوده وپس از فرو ريختن به اين سبك اجرا شده است دو ايوانچه داراي طاق جناقي مي باشند عمده تزئينات بنا شامل رسمي بندي، وتزئينات چليپايي مي باشند.اين بنا در سال 921 ﻫ. ق بنا شده است.

قلعه كل حسن صباح

اين قلعه مهم ترين مركز فدائيان اسماعيلي در منطقه كوهستان و اولين مركز عمده اسماعيليان در ايران به شمار مي آيد اين قلعه كه در منابع تاريخي از آن به نام قلعه مؤمن آباد ياد شده بر فراز كوهي مشرف به جلگه طبس مسينا واقع شده است وجود تعداد زيادي آجرهاي منقوش پراكنده در سطح قلعه ، نشاندهنده ارجعيت اين قلعه و حالت مركزيت آن نسبت به ساير قلاع مي باشد.

آسبادهاي طبس مسينا

شرايط دشوار طبيعي مناطق كويري و بياباني ايران باعث شده تا مردم كوير نشين از ابتكار وخلاقيت خود استفاده وبا حداكثر بهره گيري از عوامل و شرايط طبيعي، آن را در اختيار خود در آورند.آسباد هاي طبس مسينا از جمله اين ابتكارات است. اين آسباد هاي در بخش هاي مختلف بافت روستا به صورت رديفي قرار دارند. تعداد آسباد هادر هر رديف حدود 10عدد مي باشد كه به صورت شرقي غربي واقع شده اند. آسبادها از لحاظ معماري داراي دو طبقه مي باشد طبقه فوقاني محل قرار گرفتن و چرخش پره ها و طبقه تحتاني محل ذخيره گندم و آرد نمودن گندم است

قلعه طبس مسينا

اين بناي عظيم خشت و گلي قلعه اي است مدور وبه برج هاي متعدد وبزرگ كه دورتادور آن را خندقي فرا گرفته است. قلعه تاريخي طبس با پلكان مدور داراي حدود 150 متر قطر مي باشد در قسمت ورودي اين قلعه برجي بزرگ به ارتفاعي حدود 11 متر و قطر 15 متر وجود دارد. در سطح خارجي اين برج تعداد زيادي روزنه ديده باني و تيركش ديده مي شود. اين بنا از آثار دوران اسلامي به شمار مي رود.

قلعه دختر نوغاب

از ويژگي هاي معماري اين قلعه برجها،حصار،آب انبار، راهروهاي ارتباطي، تالار ها و اطاق هاي متعدد مي باشد.اين بنا نيز مانند ساير قلعه ها ياسماعيلي به تبعيت از شكل و وضعيت توپوگرافي وشيب كوه بنا شده است.به گونه اي كه بخش هاي مختلف آن در شيب كوه و بصورت پلكاني بنا شده است.اين بنا از قلعه هاي دفاعي فدائيان اسماعيلي به شمار مي رودو با توجه به نام قلعه شايد بقايايي از دوران ساساني در خود داشته باشد.

قلعه هاي مسلمانان و كافران

برفراز قله هاي دو طرف كوههاي واقع در مشرق روستاي گسك دو قلعه عظيم در مقابل يكديگر قد بر افراشته اند. اين قلعه ها كه يكي بنام قلعه مسلمانان و ديگري بنام قلعه كافران مشهور است از قلعه هاي عظيم سنگي دوران اسماعيلي و دوران قبل از اسلام به شمار مي روند. قلعه مسلمانان داراي حصار، برج، آب انبار، اطاقها وراهروهاي متعدد، مسير ورود سواره نظام به داخل قلعه،كوره پخت آجر، و سد ذخيره آب مي باشدو قلعه كافران داراي بخشهاي كمتري مي باشد. مهمترين بخش آن دروازه ورودي آن است كه بقاياي آن قابل مشاهده است.