به گزارش روابط عمومی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان قاینات کارگاه آموزشی کشاورزی حفاظتی با هدف کنترل و پیشگیری از پدیده گرده و خاک در منطقه چاهک موسویه برگزار شد
مقدمه
عمليات خاك‌ورزي در اكثر مناطق ايران بوسيله گاوآهن برگرداندار و بدون وجود بقاياي گياهي انجام ميشود. به كارگيري گاوآهن برگرداندار در كشاورزي ايران با ورود تراكتور در دهه 40 خورشيدي بتدريج مرسوم و همچنان به عنوان رايجترين وسيله مورد استفاده كشاورزان می باشد.
توانايي اين گاوآهن در برگرداندن خاک، شخم این وسيله را به گونهاي چشمگير از بقيه گاوآهنها متمايز ساخته است. اين قابليت امکان دفن بقاياي گياهي را در عمقي پايينتر از عمق بستر بذر فراهم و با زير و رو کردن خاک، هوا دهي و مخلوط شدن مواد غذايي با لايه توسعه ريشه را امکان پذير ميسازد. برگرداندن خاک همچنين با دفن بذور علفهاي هرز تاثير به سزايي در کاهش جمعيت علفهاي هرز در کشت محصول بعدي ايفا مي نمايد.
با وجود همه مزايايي که گاوآهن برگرداندار نسبت به بقیه گاوآهنها دارد ولي استفاده دائمی از آن مخصوصا در مناطق خشک مشکلاتي را نيز به همراه داشته است. این مشکلات در بسياري از مواقع بر مزایای آن پيشي گرفته و لزوم استفاده مداوم آنرا با مشکل مواجه ساختهاست. اين نشريه تلاش دارد ضمن آشنایی کشاورزان با روش های دیگر خاک ورزی، معايب خاك‌ورزي مرسوم در مناطق خشک را نیز بیان نماید.
مشكلات خاکورزی مرسوم در اثر استفاده از گاو‌آهنبرگردان‌دار
1- كلوخه‌اي‌شدن خاك
خشك بودن خاك در مناطق خشك به علت محدوديت منابع آب در زمان شخم از يك سو و نياز به تسريع در كشت محصول بعدي از سوي ديگر موجب انجام عملیات خاك‌ورزي در رطوبت نامناسب ميشود كه اين امر سبب ايجاد كلوخه‌هاي بزرگ و سخت ميگردد. وجود كلوخه‌هاي بزرگ و سخت بعد از انجام شخم يكي از موانع كشت مكانيزه محصولات زراعي ميباشد.
2- نياز به وقت و انرژي زياد
استفاده از گاوآهن برگرداندار براي انجام عمليات خاك‌ورزي نياز به وقت و انرژي زياد دارد، يعني سرعت انجام كار اين گاوآهن كم و میزان مصرف انرژی آن زياد است. علاوه بر اين در مناطق خشك عمليات آماده‌سازي بستر بذر جهت كشت مكانيزه محصولات به علت كلوخه‌هاي ايجاد شده بعد از شخم، زمان و انرژي مورد نیاز برای تهیه بستر بذر را افزایش داده كه از مشخصات اين روش خاك‌ورزي در مناطق خشك ميباشد.
مطالعات انجام شده در منطقه ای از اصفهان در خاکی با رطوبت متوسط 11 درصد نشان داد كه شخم با گاوآهن برگرداندار در عمق 20 سانتيمتري و آماده‌سازي بستر بذر با 2 بار ديسك زدن و كاشت با خطي كار با يك تراكتور با قدرت متوسط (MF-285) به 25 ليتر سوخت و 8 ساعت زمان به ازاي يك هكتار نياز دارد. البته بايستي توجه داشت كه معمولاً عمليات خاك‌ورزي بخصوص در فصل تابستان در رطوبت پايينتر انجام ميگردد، كه اين امر زمان انجام خاك‌ورزي و سوخت مصرفي را افزايش مي‌دهد
3- هزينه زياد
به طور متوسط حدود يک دوم تا يک سوم هزينههای ماشيني محصولات زراعي در ايران مربوط به عمليات خاك‌ورزي ميباشد. در صورت حذف يا كاهش این عمليات مي‌توان به كاهش هزينه عمليات ماشينی كمك كر
4- تخريب ساختمان خاك
انجام عمليات خاك‌ورزي به روش رایج، کاری سنگین و پر هزینه است به طوري كه حدود 1000 مترمكعب خاك توسط گاوآهن برگرداندار (به عمق 20 و عرض كار 100 سانتي متر) در يك ساعت جابجا ميشود. این میزان جابجایی خاک براي شخم يك هكتار زمين زراعي حدود 3500 مترمكعب ميباشد. انجام عمليات تكميلي در آماده‌سازي بستر بذر (خاك‌ورزي ثانويه) و مبارزه با علفهاي هرز(ماشين‌هاي وجين‌كن) نيز شدت عمليات خاك‌ورزي را افزايش داده كه اين امر در طي ساليان متوالي باعث تخريب ساختمان خاك و جلوگيري از تشكيل خاكدانه‌ها خواهد شد.
5- به هم‌زدن تسطيح زمين
استفاده از گاوآهن برگرداندار نياز به راننده تراکتوری ماهر دارد، تا بتواند تنظیمات آن را رعایت کند. عدم رعایت این تنظيمات به مرور باعث به هم زدن تسطيح اراضي شده است. يكي از دلایل پايينبودن راندمان آبياري، ناهمواريهاي ايجاد شده در اثر استفاده از گاوآهن برگرداندار میباشد. هر چند عمليات زراعي با گاوآهن برگرداندار شرايط فيزيكي مناسب از نظر تهويه و نگهداری آب را فراهم ميسازد ولي آبياريهای سنگين که به علت عدم تسطيح اراضي و کلوخهايي بودن سطح خاک قبل از رسيدن گیاه به مرحله توسعه ريشه صورت مي‌گيرد شرايط فيزيكي ايجاد شده بعد از خاکورزی را از بين برده و خاك به شرايط اوليه خود قبل از شخم برمي‌گردد.
6- مصرف زياد آب
کمبود آب يكي از مشکلات زراعت در مناطق خشك و نيمه‌خشك ميباشد. هر روشي كه بتواند در حفظ رطوبت خاك و افزايش کارایی آبياري كمك كند منجر به افزايش سطح زیر کشت محصولات زراعي در اين مناطق خواهد شد. كاهش شدت تبخير به خصوص در فصل تابستان، با نگهداری بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك مي‌تواند به حفظ رطوبت خاك كمك كند. خاك‌ورزي مرسوم به علت عدم امكان مديريت بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك، شرايط محیطی را براي حفظ رطوبت خاك فراهم نمي‌سازد. شخم رایج، باعث آمدن خاك مرطوب زيرين به سطح و اتلاف رطوبت ذخيره شده خاک ميگردد. همچنین افزايش زبري سطح خاک پس از عمليات خاکورزي مرسوم عامل کاهش راندمان آبياري می باشد.
7- فرسايش بادي و آبي
همانطوركه قبلا ذكر شد تهیه بستر کاشت به روش خاك‌ورزي مرسوم عملياتي سنگین ميباشد كه باعث جابجايي زياد ذرات خاك و پودر شدن آنها ميگردد. خشك بودن خاك در فصل تابستان در مناطق خشك و شخم آن با گاوآهن برگرداندارباعث بوجود آمدن كلوخه‌هاي بزرگ مي شود، نرم‌كردن اين كلوخه‌ها جهت كشت مكانيزه نياز به تردد زياد ادوات خاكورزی ثانويه دارد كه منجر به پودرشدن ذرات خاك و جابجايي آنها با جريان باد ميگردد که فرسايش بادي را به دنبال دارد. در سالهاي اخير به منظور تسريع در عمليات خاك‌ورزي ثانويه اقدام به واردات و ساخت كمبينات، روتوتیلر و سیکلوتیلر و ترويج آن در داخل كشور شده است ولي استفاده از اين ادوات فعال به علت شرايط خشك خاک باعث افزایش شدت فرسايش بادي گرديدهاست و افزايش غبار محلي در هواي شهرهاي مجاور اين اراضي را به همراه داشته است. همچنين ذرات پودر شده خاک در سيستم خاکورزي مرسوم در اثر آبياري سطحي جابجا شده و تجمع ذرات در قسمتهاي گود زمين را به همراه دارد. اين تجمع ذرات ريز سله بستن سطحي و فرسايش آبي را در مناطق شيبدار به دنبال دارد. فرسايش خاكهاي زراعي در مناطق خشك باعث نابودی و غیر قابل استفاده بودن خاک برای نسل‌هاي آينده می شود.
8- كاهش مواد آلي خاك و آلودگي هوا ناشي از سوزاندن بقاياي گياهي
بقاياي محصولات زراعي معمولا توسط كشاورزان یا از مزرعه خارج می شوند یا مورد چراي دام قرار می گیرند و یا سوزانده مي‌شوند. وجود بقاياي گياهي پس از برداشت محصولات زراعي، کار با تراکتور جهت شخم را (به علت عدم درگیری مطلوب چرخهاي عقب با خاک ) مشکل ساخته و حرکت تراکتور را مختل ميسازد. کشاورزان برای رفع مزاحمت بقایای گیاهی راحتترين روش يعني سوزاندن آنرا انتخاب میکنند.
سوزاندن بقاياي گياهي که يكي از منابع تأمين مواد آلي خاك ميباشد. باعث فقيرتر شدن خاك مناطق خشك از مواد آلي و رسيدن ميزان آن به کمتر از يک درصد در خاکهای ایران شدهاست و به طور کلی آلودگيهای زیست محیطی، تصادفات جاده‌اي و كاهش حاصلخيري خاك از عوارض سوزاندن بقاياي گياهي ميباشد.
9- ایجاد لایه سخت در کفه شخم
استفاده مداوم از گاوآهن برگرداندار در تهیه بستر بذر در یک عمق ثابت و تماس تیغه آن با این قسمت خاک به تدریج یک لایه سخــــــت و غیر قابل نفوذ در زیر کف شخم ایجاد میگردد که ممکن است مشکلاتــــــی در نفوذ و تغــــذیه ریشه گیاه ایجاد نماید شکستن این لایه سخت با ادواتی نظیر زیر شکن بعد از چندین سال توصیه میگردد که هزینــــــه اضافی در بر خواهدداشت.
به نظر مي‌رســـد باتوجه به شرايط اقليمـــي در مناطق خشك و نيمــــــه خشــــــك و وجود مشکلاتی نظير محدوديت منــــــابع آب، فقيربودن خـــاك‌هاي اين مناطـــق از مواد آلي و آسيـــب‌پذير بودن ساختمان آنها و معايب دیگر اشاره شده در استفـــاده از خاك‌ورزي مرســــــوم، لزوم توجـــه به خاك‌ورزي حفاظتي به عنوان يك سيستـــم جايگـــزين بايستـــي مورد توجـــه كشـــاورزان قرار گيرد.
خاك‌ورزي حفاظتي
هدف از خاك‌ورزي حفاظتي كاهش شدت عمليات خاك‌ورزي و مديريت بقاياي گياهي موجود در سطح خاک ميباشد. هرگونه تلاش در كم‌كردن شدت عمليات خاك‌ورزي، كاهش عمق شخم و يا سست و لق‌كردن خاك بدون زیر و رو (برگرداندن) کردن آن، خاك‌ورزي حفاظتي محسوب ميگردد. در اين سيستم پس‌مانده‌هاي محصول قبلي تماماً يا قسمتي از آن (حداقل 30 درصد) در سطح يا نزديك سطح خاك نگهداري ميشود حفظ بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك در روشهاي خاك‌ورزي حفاظتي باعث حفظ رطوبت خاک، جلوگيري از شستشوي ذرات خاك بر اثر ضــربات باران در اراضی شیب دار و كاهش فرسايش آبي میگردد، همچنين كاهش شدت برهم‌زدن خاك در سيستم خاك‌ورزي حفاظتي از خردشدن و جابجايي زياد ذرات خاك و پودرشدن آن جلوگيري كرده و باعث كاهش فرسايش بادي میگردد.
خاك‌ورزي حفاظتي از دهه 1940 در اروپا و آمريكا به عنوان يك سيستم جايگزين گاوآهن برگرداندار، به علت خشکسالیهای بوجود آمده و به منظور جلوگيري از فرسايش آبي و بادي مورد توجه قرار گرفت و كشاورزي بدون شخم براي اولين بار معرفي گرديد. علاوه بر حفظ و نگهداري منابع آب و خاك، سلامتي مواد غذايي، حفظ طبيعت و محيط زيست از موارد دیگری است که در شرايط كنوني توجه كشورهاي پيشرفته را در استفاده از سيستمهاي خاك‌ورزي حفاظتي به خود معطوف داشته است.
روشهاي خاك‌ورزي حفاظتي
كم‌خاك‌ورزي و بي‌خاك‌ورزي دو روش متداول در خاك‌ورزي حفاظتي است. در روش كم‌خاك‌ورزي عملیات بر حسب نوع گیاه و میزان بقایای محصول قبلی تا عمـــق کــافی(15-8 سانتی متر) برای قرار دادن کود و بذر و مخلوط کردن بقایا با لایه سطحی انجام می گیرد. در روش بي‌خاك‌ورزي هیچ نوع عملیات خاک ورزی صورت نمیپذیرد و تنها ماشین کاشت كود و بذر را باحداقل به هم خوردگي در خاك قرارمی دهد. در روش بي‌خاك‌ورزي بقاياي گياهي در سطح خاك(روی خاک) رها می گردند.
روش های خاک ورزی حفاظتی در مناطق مختلف دنیا با توجه به شرایط خاک و اقلیم هر منطقه بومی گردیده و از مزایای ویژه ای که برای آن منطقه دارد استفاده میگردد
مزاياي خاك‌ورزي حفاظتي در مناطق خشك
حفظ رطوبت خاك
يكي از مشخصات آب و هوای مناطق خشك و نيمه‌خشك، پايين بودن رطوبت نسبي هوا ميباشد. پايينبودن رطوبت موجود در هوا، موجب افزايش شدت تبخير و تعرق و در نتيجه افزايش آب مورد نياز گياهان ميگردد. بطور مثال حدود 70-50 درصد آب آبياري در فصل تابستان از طريق تبخير و تعرق از دسترس گياه خارج ميشود.
يكي از راههاي كاهش تبخير، قبل از سایه انداخن کامل گیاه اصلی پوشش خاک با بقایای گیاهی حاصل از محصول قبلی میباشد. حفظ بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك با عمليات بي‌خاك‌ورزي يا كم‌خاك‌ورزي باعث كاهش تبخير از سطح خاك میشود که از طريق كاهش درجه حرارت، جلوگيري از انتشار بخار آب، و كاهش سرعت باد در سطح تماس خاك با هوا صورت مي‌گیرد. وجود بقايا در سطح خاك می تواند حدود 34 تا50 درصد تبخیر از سطح خاک را کاهش دهد.
با حفظ بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك میتوان در مناطق خشک بخصوص در فصل تابستان دور آبياري را افزايش داد.
افزايش درجه حرارت خاك در فصل پاييز و تعديل آن در فصل تابستان
يكي از عوامل محيطي موثر بر سبزشدن و رشد و نمو گياهان زراعي در روش بي‌خاك‌ورزي يا كم‌خاك‌ورزي درجه حرارت خاك ميباشد. هواي معمولاً صاف مناطق خشك باعث دريافت حداكثر گرمای خورشيد در روز و دفع سريع گرما در شب ميشود. میزان اين تغييرات در فصل تابستان گاهاً به 30 تا 40 درجه سانتيگراد مي‌رسد. مديريت بقاياي گياهي با خاك‌ورزي حفاظتي در تعديل درجه حرارت در مناطق خشك كمك مي‌كند. بقاياي سطحي به عنوان عايق هاي حرارتي عمل ميکنند که به دلیل انعکاس نور، کاهش تبخير و کاهش تماس باد با سطح خاک است. در بهار در مناطق خشک که هوا رو به گرم شدن است، وجود بقایا در سطح یا نزدیک سطح خاک سبب کاهش متوسط دماي خاک در تمام عمقها ميشود. از طرف ديگر، با سرد شدن خاک (در پاييز) وجود بقاياي گياهي، خاک را گرمتر از خاک بدون پوشش نگه مي دارد. میتوان از اين پديده در سبزكردن بذوري مانند پياز، در فصل پاييز كه در روش رايج براي سبزكردن آن مقادير زيادي شن مصرف ميشود استفاده نمود. براي استفاده از شن دلايل گوناگون نظير جلوگيري از سله بستن خاك، حفظ رطوبت خاك، جذب حرارت و گرم‌كردن خاك توسط كشاورزان بيان ميگردد. حفظ بقاياي گياهي در سطح نیز میتوانداین شرايط را ایجاد کرده و ما نند شن عمل نماید و از مصرف بي رويه شن در مزارع جلوگيري کند.
افزايش حاصلخيزي خاك
همانطوركه قبلاً ذكر شد، يكي از مشخصات خاكهاي مناطق خشك و نيمه خشك فقيربودن خاك اين مناطق از مواد آلي ميباشد. كشاورزان بقاياي گياهي را از مزرعه خارج كرده و مي‌سوزانند. سوزاندن بقاياي گياهي هرچند روشي ارزان، سريع و آسان بوده و كنترل علفهاي هرز، آفات و بيماريها را امكانپذير ميسازد. ليكن باعث فقيرشدن خاكهاي مناطق خشك از مواد آلي شده است. مديريت بقاياي گياهي، از روشهاي اصلاح و حاصلخيزي خاك ميباشد. مديريت بقاياي گياهي، با خاك‌ورزي حفاظتي ميسر است. حفظ بقاياي گياهي در سطح يا نزديك سطح خاك در روشهاي بي‌خاك‌ورزي و كم‌خاك‌ورزي مقدار كربنآلي، ساختمان خاك و جمعيت كرمهاي خاكي را نسبت به سوزاندن بقاياي گياهي بهبود مي‌بخشد.
پيشرس كردن محصول در نظام دو كشتي
در بسياري از مناطق خشك و نيمه‌خشك، دو محصول زراعي در سال كشت ميگردد. استفاده از خاك‌ورزي مرسوم، عملياتي زمان‌بر بوده و كشاورزان را با محدوديت زماني درنظام دو كشتي مواجه ميسازد. انجام عمليات خاك‌ورزي اوليه، ثانويه، مرزكشي و نهركني به حداقل يك هفته پس از برداشت محصول اول و كاشت محصول دوم زمان نياز دارد، اين در حالي است كه به ازاي يك روز استقرار سريعتر محصول دوم ( پس از برداشت محصول اول) در تابستان منجر به چند روز رسيدن سريعتر آن در فصل پاييز خواهد شد. خاکورزی حفاظتی زمان آماده سازی بستر بذر را نسبت به روش مرسوم به یک پنجم تا یک دهم کاهش داده که علاوه بر مزاياي اقتصادي اين روش آماده‌سازي زمين براي كشت پاييزه را نيز تسريع خواهدكرد.
چگونگی اعمال خاکورزی حفاظتی در مناطق خشک
برگردان نکردن خاک و حفظ بقایای گیاهی در سطح در صورت عدم اعمال مدیریت صحیح میتواند موجب بروز موانعی در کشت محصول بعدی گردد. وجود زياد علفهاي هرز، يكي از مشكلات مشاهده شده در سيستم خاك‌ورزي حفاظتي ميباشد. دانه‌هاي باقي‌مانده محصول قبلي و بذور علفهاي هرز به علت حفظ بقاياي گياهي در سطح خاك و عدم برگردان شدن خاك، شرايط مساعدی براي سبزشدن در اين روش خاك‌ورزي را دارند. اين مشكل در تناوب غلات با محصولات رديفي به علت ريزش بذور غلات از كمباين و قرار گرفتن در ترکهای زمين و سبز شدن سریع تر آنها نسبت به محصول اصلی بیشتر مشاهده میگردد.
علاوه بر آن حفظ بقايای گیاهی در سطح خاك در خاك‌ورزي حفاظتي در طي كشت‌هاي متوالي به خصوص در مناطق با نظام دو كشتي كه فرصت كمتري براي پوسيدن بقايا وجود دارد، تجمع بقاياي گياهي در سطح را به دنبال خواهد داشت. حجم زياد بقاياي گياهي در سطح خاك، خطر ابتلا به بيماريها و حمله آفات را افزايش مي‌دهد. در این پروسه عمل کاشت و مبارزه با علفهاي هرز با افزايش حجم بقايا به مرور زمان مشکل ميگردد.
همچنین متفاوت بودن شکل بستر کاشت در دو محصول متوالی (بستر پشته‌اي و مسطح) از موانع دیگردر اعمال روش حفاظتی می باشد. بطور مثال غلات در برخی استانهای کشور بصورت مسطح و ذرت بر روي پشته كاشته ميشود. بنابر این برای اعمال خاکورزی حفاظتی نیاز به یک مدیریت خاص میباشد که بتواند مشکلات اشاره شده را تا حد زیادی کاهش دهد. مطالعات و آزمایشهای انجام شده در ایران مشخص نموده که در بین روش های مختلف مدیریتی که در دنیا در دست اجرا است روش خاکورزی پشتهای با شرایط مناطق خشک ایران تطابق بیشتری دارد
خاک ورزی پشتهای
خاك‌ورزي پشته‌اي به عنوان یک روش جدید در خاک ورزی حفاظتی در پی آلودگي‌هاي زيست محيطي ایجاد شده ناشی از مبارزه شيميايي با علفهاي هرز در سيستم بي‌خاك‌ورزي و كم‌خاك‌ورزي در كمربند كشت ذرت در آمريكا ابداع گرديد. در این روش در ابتدا زمین پس از آماده سازی در حد مطلوب تسطیح و نسبت به ایجاد پشته هایی با فواصل 90-70 سانتی متر (بسته به نوع محصول) اقدام می گردد. حفظ این پشته ها در چند کشت متوالی هدف اصلی اعمال این روش بوده و در هر دوره کشت تنها نسبت به خراش سطحی بستر و بازسازی یا ترمیم آنها اقدام می گردد. بدین ترتیب که پس از برداشت محصول قبلی سرپشته‌ها تا عمق نسبتاً كمی كه احتمال وجود بذر علفهای هرز در اثر ریزش در خلل و فرج خاک وجود دارد بریده و به همراه بقایای موجود بر روی پشته به داخل جویچه‌ها ریخته میشود. با این عمل امکان سبز شدن علفهای هرز در مجاورت خطوط کاشت که کولتیواتور زدن مشکل می باشد به حداقل می رسد. سپــس عمل بذركاری بر سر پشته‌ها انجام می‌گیرد. خشک شدن سریع تر سرپشته‌ها بعد از آبیــــاری و عــــدم وجود بقایا باعث گرم شدن بیشتر این قسمت شده و بذر گیاه اصــــلی نسبت به علفهای هرز سریعتر جوانه می‌زند. در این حالت بذر علفهــــای هرز معمــــولاً در نزدیــــكی ردیــــف كاشت وجود ندارد و بذور جوانه‌زده در كف جویچه‌ها به علت تأخیر در سبزشدن نمی‌توانــــــد با گیــاه اصلی رقابت نمایند. علفهای هرز سبزشده در كف جویچه‌ها در مرحلــــه ای کــــــه گیاه اصلی نسبتاً قوی شده است توســــط عمل كولتیواتور زدن از بین می روند و با خــــاك و بــقــایای گیــــاهی موجــــود در كــــف جویچه‌ها مخلوط می‌شوند. در این حیــــــــن بــــازسازی پشته‌ها (انتقال خاك كف بر روی پشته‌ها) نیز انجام می‌پذیرد.
گــزارش شــــده كه حفــــــظ پشتــــه‌ها و بازســــازی آنها در برخــــی نقــــاط برای 16محصول متــــوالی ادامـــه یافته است.
(مراحل انجام خاک ورزی پشتهای)
خرد کردن بقایای گیاهی پس ازبرداشت محصول قبلی
خراش سطحی پشته ها وریختن بذور علفهای هرز و بقایا به کف جوی
کاشت مجدد محصول بر سر پشته ها
بازسازی پشته ها وانتقال بقایا به روی آنها پس از رشد اولیه گیاه
رسیدن محصول و برداشت
در مناطق خشك که استفاده از دو شکل متفاوت بستر کاشت در توالی غلات و محصولات ردیفی(غلات بر روی بستر مسطح و محصول بعدی بر روی پشته) یک عامل محدود کننده در اعمال خاک ورزی حفاظتی محسوب می گردد این نوع خاک ورزی قابل توصیه می باشد. در اين حالت برای اعمال خاک ورزی حفاظتی بايستي شكل بستر كاشت گندم از مسطح به پشته ای تغییر یافته و گندم و ذرت هر دو بر روی پشته های یکسان کشت کرد.
خاک ورزی تلفیقی
در خاک ورزی حفاظتی مخلوط کردن حجم زیادی از بقایا با لایه سطحی مخصوصاً در نظام دو کشتی ممکن است باعث بروز عوارض ناشی از کمبود ازت در خاک گردد و با توجه به فقر خاکهای ایران از نظر مواد آلی ممکن است نیاز به مصرف کودهای ازته را افزایش دهد. این امر ممکن است آلودگی های زیست محیطی و افزایش هزینه تولید را در برداشته باشد. بنابراین برای ارائه یک سیستم پایدار در مرحله نخست بایستی مواد آلی خاک را به تدریج با اعمال روش های تلفیقی افزایش داد. بدین معنی که در سالهــای اولیه می تــــــوان روش خاک ورزی حفاظتی را بصورت تناوبی با روش برگردان کردن خاک بکار گرفت. برای این منظور در سال اول پس از کاشت غلات بر روی پشته ها ی 70 تا 90 سانتی متری و برداشت محصول، کاشت محصول دوم در تابستان با روش حفاظتی (خاک ورزی پشته ای) انــــجام می پذیرد.
روش حفظ بقایای گیاهی در سطح و کشت مستقیم درون بقایا با حداقل بهم خوردگی خاک می تواند روش جایگزینی برای سوزاندن بقایا بخصوص در کشت تابستانه باشد. با اعمال این روش می توان از مزیت های مالچ سطحی بقایا مانند حفظ رطوبت خاک، تعدیل درجه حرارت، صرفه جویی در انرژی مصرفی و پیش رس کردن محصول بعدی به علت کاهش زمان عملیات تهیه زمین بهره برد. لیکن عدم پوسیدن بقایا در طول تابستان بخصوص در مناطق خشک با نظام دو کشتی تجمع آنها را در محصول بعدی به دنبال خواهد داشت این امر ضمن آنکه عملکرد ماشین کاشت را مختل می سازد می تواند منجر به افزایش آفات و بیماریهای گیاهی گردد. بنابراین در کشت پاییزه بهترین مدیریت بقایا مدفون کردن آن با گاوآهن برگردان دار در عمق 20-25 سانتی متری خاک می باشد. در این روش محلول پاشی بقایا با ازت قبل از برگردان کردن جهت پوسیده شدن سریعتر توصیه می گردد.
با اعمال تناوبی روش نگهداری بقایا در سطح خاک در فصل تابستان و مدفون کردن آنها در فصل پاییز ضمن جلوگیری از مصرف بیش از حد کودهای ازته و علف کش ها و حفظ عملکرد مورد انتظار کشاورزان می توان به افزایش مواد آلی خاک و صرفه جویی در مصرف آب دو شکل اساسی زراعت در مناطق خشک دست یافت.
با اعمال این روش تلفیقی در طی چند سال و افزایش میزان مواد آلی و موادغذایی در خاك به خصوص افزایش ازت قابل دسترس گیاه در خاك می توان خاک ورزی حفاظتی را برای چند محصول ادامه داد و برگرداندار کردن خاک را هر چند سال یک بار انجام داد.
ماشین های کاشت مناسب روش های حفاظتی
پيشرفت تكنولوژي در دهه‌هاي اخير منجر به ساخت ماشين‌هاي كاشت مخصوص سيستم بي‌خاك‌ورزي شده است. اين ماشين‌ها بايستی بقاياي سطحي را بريده، در خاك شيار ايجاد نموده، بذر و كود را در داخل آن قرار داده و خاك روي بذر را فشرده نمايند. مقاومت بالاي خاك مخصوصاً در فصل تابستان به علت خشكي و سختي آن مانع نفوذ شيار بازكن های مورد استفاده در ماشين های كاشت معمول ميگردد. بنابراین در ماشینهايی که به منظور کار در شرایط بی خاک ورزی و در زمینهای پوشیده از بقایای گیاهی ساخته شده است شیار بازکنهای نسبتا بزرگ دیسکی که لبه های آنها به صورت مواج یا کنگره دارمی باشد استفاده می شود. این شیار بازکن ها با اعمال نیروی نسبتا زیادی که از طریق وزن سنگین دستگاه به آن ها وارد می شود بقایای گیاهی را بریده و شیار باریکی در خاک ایجاد می کند. بقایای گیاهی در جلو این شاربازکنها جمع نمی شود و کود و بذر به نحومطلوبی دردو عمق مختلف جایگذاری می گردد.
به منظور کاشت محصولات ردیفی به روش بی خاکورزی در بقایای ایستاده غلات، پیش بر های دیسکی مواج میتواند در جلوی واحد های کاشت ردیفکار های مرسوم تعبیه گردد. پیش برهای مواج تعبیه شده در جلوی هر واحد کاشت، قادر به برش بقایای گیاهی و سست کردن یک نوار باریک خاک جهت حرکت شیار بازکن های اصلی دستگاه در عمق مطلوب می باشد.
پيش برهاي ديسكي مواج
خلاصه مطالب
1- باتوجه به امكان صرفه‌جويي در مصرف آب در سيستم خاك‌ورزي حفاظتي (بخصوص در فصل تابستان) و همچنين مزاياي ديگر اين سيستم نظير افزايش مواد آلي خاك، بهبود ساختمان خاك، تعديل درجه حرارت خاك و پيش رس‌كردن محصول استفاده از اين روش به عنوان جايگزيني مطلوب براي خاك‌ورزي مرسوم به خصوص در كشت هاي تابستانه، توصيه ميگردد.
2- نتايج تحقيقات انجام شده در منطقه اصفهان نشان داد استفاده از روشهاي كم‌خاك‌ورزي و بي‌خاك‌ورزي بر عملكرد محصول در مناطق خشک و نيمه خشك تاثير منفي ندارد و اين در صورتي است كه تناوب زراعي رعايت و تماس كافي بين بذر و خاك فراهم گردد.
3- ماشين كاشت مجهز به شيار بازكن فعال مخصوص سيستم بي‌خاك‌ورزي در مناطق خشك، اشكالات ناشي از عدم موفقيت سيستم بي‌خاك‌ورزي در برخي از تحقيقات گذشته، که ناشي از عدم تماس كافي بين بذر و خاك و استقرار ناكافي گياه ميباشد را برطرف ساخته است.
خود آزمایی
1- چند مشکل حاصل از خاکورزی مرسوم در مناطق خشک را ذکر نمایید.
2- خاک ورزی حفاظتی را تعریف کرده و چند مزیت آن در مناطق خشک را نام ببرید؟
3- خاک ورزی پشته ای را تعریف نماید.
4- چرا بایستی در سالهای اولیه اعمال خاک ورزی حفاظتی، از خاک ورزی تلفیقی استفاده نمود؟
منابع
1- اسدي، ا. و ع. همت. (1377). اثرات شيوه‌هاي مختلف خاك‌ورزي بر روي محصول گندم آبي و مقايسه پارامترهاي عملكردي آنها. گزارش پژوهشي نهايي. نشريه شماره 106. 85 صفحه.
2- اسدي، ا. و م. يحيي‌آبادي. (1385). اثر مديريت بقاياي جو بر برخي خصوصيات گياه و خاك در تناوب جو- ذرت. گزارش پژوهشي نهايي. شماره ثبت 899/85.
3- اسدي، ا. افيوني، د. همت، ع. و س، فرهمند. (1385). مقايسه كشت پشته‌اي و مسطح گندم آبي و بررسي امكان حفظ پشته‌ها به روش كم‌خاك‌ورزي براي كاشت ذرت علوفه‌اي. مجله تحقيقات مهندسي كشاورزي، جلد 7. شماره 28. صفحه 27-40.
4- باي‌بوردي، م. (1370). فيزيك خاك. انتشارات دانشگاه اصفهان.
5- تاكي، ا. (1385). بررسي اثر مديريت بقاياي گياهي در كشت متناوب گندم آبي با محصولات رديفي بر عملكرد محصول، مواد آلي و پايداري خاكدانه‌ها. گزارش ساليانه. در حال چاپ.
6- حق نيا، غ. ح و ع. كوچكي. (1375). مديريت پايدار خاك (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد. 204 صفحه.
7- كوچكي، ع. م، حسيني و ح. خزراعي. (1376). نظامهاي كشاروزي پايدار (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد. 188 صفحه.
8- همت، ع. و ا. اسدي. (1376). اثرات سيستمهاي كاشت، بي‌برگردان‌ورزي و خاك‌ورزي مرسوم بر عملكرد دانه گندم آبي. مجله علوم كشاورزي ايران. جلد 28. شماره 1.
9- همت، ع. و م.ر. مصدقي. (1380). خاك‌ورزي براي توليد محصول در مناطق كم‌باران (ترجمه). انتشارات سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي. 161 صفحه.
10- Blevins, R.L., M.S. Smith, G.W. Thowas and W.W.Frye. 1993. Influence of conservation tillage on soil properties. J. Soil. Water Consev. 38:301-305.
11- Hajabbas, M.A. and A. Hemmat. 2000. Tillage imacts on aggregate stability and crop productivity in central Iran. Soil. Till. Res. 56:205-212.
