سیمای شهرستان سرایان

آشنائی با سرایان:

آنچه از بررسی های باستان شناسی منطقه بدست آمده حاکی از آن است که سابقه تاریخی سرایان به دوران قبل از اسلام بازمیگردد . سد تاریخی زواز یادگارهای باقی مانده از این دوران است.در دوره اسلامی این منطقه بخشی از ایالت قهستان بوده که در همان نخستین سالهای حمله اعراب به تصرف سپاه اسلام در آمده است . در منابع جغرافیایی قرون اولیه اسلامی اسمی از سرایان به میان نیامده است اما بررسی های باستان شناسی منطقه وجود تپه های مربوط به دوره سلجوقی را در این شهرستان تایید میکند و با عنایت به بالا گرفتن نهضت اسماعیلیان در این دوره و در اختیار گرفتن قلعه های قهستان و از جمله قلعه قلاع سرایان می توان گفت که این منطقه در دوره سلجوقی یعنی قرون پنجم و ششم هجری از رونق و آبادانی برخورداربوده است خصوصاً اینکه تپه های مربوط به دوره سلجوقی شهرستان سرایان تا این تاریخ در محدوده استان خراسان جنوبی شاخص و منحصر بفرد میباشد.
رشد وتوسعه مجددسرایان
با وجود تخریبهای مکرر و زلزله خیزی منطقه و عوامل مختلف و با وجود قدمت منطقه مع الوصف بدلیل و ضرورت ارتباطی منطقه شهرستان سرایان به روایتی قبل از قرن هشتم(دوره تیموریان) قصبه کوچکی بوده در شمال منطقه در دامنه کوه و چون قدمت بنای آب انبار پائین شهرستان سرایان طبق حروف ابجد به قرن هشتم میرسد . شهرستان سرایان دراواسط دوره صفویه از رونق زیادی برخوردارمی گردد به طوری که در قسمتی از شهر مجموعه ای از کاروانسراها، آب انبارها و حمام و بازاری مربوط به این دوره مشاهده می شود. در قسمت وسط شهروجود آب انبارهای دوره تیموری نمادی از قدمت شهر به حساب می آید . قسمت اعظم شهر از جنوب تا شرق مربوط به دوره صفویه است که نشان می دهد در این دوره شهر از رونق فراوانی برخوردار بوده است. همچنین در جنوب شهر آثار دوره سلجوقیان و قاجاریه نیز مشاهده می گردد.
محلات قدیمی سرایان
با توجه به اهمیتی که سرایان در گذشته از لحاظ وسعت و جمعیت داشته است به ۶ محله تقسیم می گردید.
۱- محله غیر شاری : محله ای است که افراد مهاجر که آنها را کولی می نامیدند کارهای ظریف دستی چوبی می ساختند این محله در جنوب سرایان بوده است.
۲- محله دروازه مویی : این محله محله ای فقیرنشین بوده در غرب شهر که فاضلاب های شهری از این مکان می گذشته است.
۳- محله دروازه بسطاق : محله ای در شرق شهر که اکثر مهاجر نشین و شغل آن ها دامداری بوده است.
۴- محله زرداری : در قسمت جنوب شرقی شهر قرار دارد که اکثراً کشاورز بودند ولی به دلایل بیماری از این محله مهاجرت کردند و به نقاط دیگر رفتند.
۵- محله تنبی : تنبی از شخصیت های بزرگ بوده که در آبادانی شهر گام  های زیادی برداشته است از جمله در مرمت کاروانسراها ساختن حوض انبارها و لایروبی قنوات نقش داشته است.
ساکنین این محله اکثراً خرده مالک بوده و از نقاط دیگر مرفه تر بودند.
۶- محله قبرستان : در شمال شرقی شهر قرار دارد و خالی از سکنه بوده ولی افرادی که سر پناهی نداشتند به صورت موقت در آن جا زندگی می کردند این محله از بین رفته و اثری از آن دیده نمی شود.
توسعه تاریخی شهر
هسته اولیه شهر سرایان در بخش جنوبی آن به دوره تیموری و ماقبل آن باز می گردد. این عامل خود نشاندهنده تاریخ نسبتاً قوی این شهر و سابقه سکونت در این منطقه است. گسترش شهر در دشت و به صورت گسترش فیزیکی افقی صورت گرفته و از دوره صفویه تا قاجاریه این شهر از لحاظ توسعه تقریباً سه برابر شده و پس از آن در دوره پهلوی گسترش چندانی نداشته است. پس از انقلاب اسلامی ایران، هجوم افراد به شهرها و افزایش طبیعی جمعیت در داخل شهر باعث گسترش بیش تر این شهر شده است. انطباق نقشه سیر توسعه کالبدی در طول تاریخ با قدمت ابنیه و کیفیت آن خود مبین این امر است که گرایش عمومی به تصرف اراضی جدید در مقابل درجاسازی و نوسازی بافت ها بیشتر بوده است.در نقشه ضمیمه گسترش شهر در طی دوره های مختلف آورده شده است.