در سال 1387 مدیریت جهاد کشاورزی سربیشه به منظور بررسی ویژگیهای مرفولوژیکی، ژنتیکی، فنولوژیکی و فیزیولوژیکی نسبت به احداث یک کلکسیون عناب از 8 استان کشور ، 5 اکوتیپ عناب خیز خراسان جنوبی و 1 اکوتیپ عناب افغانی اقدام کرد.این اکوتیپها از میان 8 استان عناب خیز کشور (استانهای لرستان ، مازندران، گلستان، خراسان جنوبی و رضوی، اصفهان، قم و فارس) و استان فراه افغانستان، جمع آوری و در محل مناسب کاشته شدند. برای انتخاب پایه های برتر از نقاط مذکور، در دو نوبت و بعد از مشورت با کارشناسان هر منطقه و استفاده از نظرات باغداران مجرب و صاحب نظر به تهیه پایه های برتر هر اکوتیپ به تعداد 10 پاجوش اقدام شد. بعد از این مرحله در زمستان و فصل مناسب انتقال پاجوشها دوباره به این مناطق مراجعت و از درختان عنابی که از وضعیت بهتر تغذیه و هرس برخوردار بودند، پاجوشهای با کیفیت تا اندازه 70 سانتیمتر تهیه شد. پاجوشها درون کیسه های پلاستیکی با خاک همان منطقه که از رطوبت کافی برخوردار بود تا ارتفاع 50 سانتیمتر، به گونه ای که ریشه ها در مجاورت هوا قرار نگیرند، پُر شد. این طرح 5 ساله که تا سال 1392 ادامه می یابد؛ سرانجام به بیان و معرفی ارقام عناب برای ایران، ارائه گزارش کاملی از ویژگیهای مرفولوژیکی، فیزیولوژیکی و فنولوژیکی ، تهیه نسخه ژنتیکی عناب ایران، شناسایی ژنوتیپهای برتر عناب برای تکثیر، شناسایی آفات و بیماریهای درخت عناب، بررسی روشهای تکثیر درخت عناب و ریشه یابی بومی بودن عناب در ایران می پردازد. در هر استان به منظور یک گروه بندی اولیه از وضعیت اکوتیپهای برتر عناب بر اساس شکل ظاهری میوه تحقیقی صورت گرفت. برای نیل به این هدف در دو مرحله در فصل رویش یکی در زمان تشکیل میوه و دیگری در زمان تغییر رنگ میوه به این مناطق مراجعت شد.
گروه بندی عنابهاي ايران بر اساس آنالیز داده های کمی و با بهره گیری از دندروگرام شباهت بر مبنای فاصله اقلیدسی به روش "وارد" :
در این طرح صفات رويشي و زايشي نهالها از جمله زاويه شاخه با تنه اصلي ،تعداد خار در هر درخت،اندازه بزرگترين خار در شاخه ها،متوسط اندازه رشد شاخه يكساله و دوساله، طول دمبرگ و .... در بين اكوتيپهاي مختلف در مدت دو سال مورد بررسي و ياددادشت برداري قرار گرفت. نتايج نشان داد به مرور زمان وتطبيق كلكسيون با شرايط اقليمي و وضعيت باغ موجود در منطقه، اختلاف آماري در يادداشت برداري اول تا يادداشت برداري چهارم كمتر و اكوتيپ ها از ويژگيهاي نزديكتر به هم برخوردار شدند.اطلاعات مربوط به طول بلندترين خار ، زاويه شاخه، طول شاخه يكساله، دفعات رشد ساليانه ، تعداد خار در هر درخت از میان اطلاعات مربوط به كلكسيون انتخاب و با روش تجزيه خوشه اي مورد تفسير قرار گرفت تا اكوتيپها در 3 و 6 گروه مستقل به شرح ذيل قرار گرفتند :
1-تقسیم بندی عنابها بر اساس 3 گروه :
1-1.كازرون ، اردستان ،اليگودرز و بياضيه .
1-2.نهبندان ،جويبار،گزيك ،چشمه آغسو، عنبرستان 1 سبزوار ،گيوك و خواف .
1-3.القور،خانقاه ،مقام ساري ،درح 2،درح1 (فراه افغانستان)،شهرضا،كشوك ،تجنود،كنگان ،كلكستان،درخش،كنگان 1 ،كنگان 2 ،برزادران ،قم،خونيك ،آسفيچ،كوهپايه،نوغاب،نوغاب 1 و2 و عنبرستان 2 سبزوار .
2-تقسیم بندی عنابها بر اساس 6 گروه :
2-1.برزادران ،قم ،عنبرستان 2 سبزوار، نوغاب،نوغاب 1 و2،خونيك ،آسفيچ وكوهپايه.
2-2. القور و خانقاه.
2-3.نهبندان،جویبار و گزیک.
2-4.چشمه آغسو،عنبرستان 1،گیوک و خواف.
2-5.دوستیران،اردستان،الیگودرز و بیاضیه.
2-6.مقام ساری، درح2، فراه ، شهرضا،کشوک، تجنود،کنگان،کلکستان،درخش،کنگان 1 و2.
نتایج نهایی نشان داد که اکوتیپهای خراسان جنوبی در سایر گروهها حضور داشتند و با توجه به اینکه خراسان جنوبی از دیرباز محل کشت عناب بوده است، به نظر میرسد مرکز تنوع اصلی این گیاه دارویی در ایران است و از تنوع ارقام و فنوتیپهای فراوانی برخوردار می باشد و میتوان از این اکوتیپها به عنوان مبدأ اصلی پراکنش عناب در ایران نام برد.
جدول 1- نام اکوتیپهای عناب کاشته شده در کلکسیون عناب سربیشه
مطالعات مولكولي بر روي تنوع ژنومي اكوتيپهاي كلكسيون عناب ايران در سربيشه :
از آنجا که هیچ گونه اطلاعات مولکولی در زمینه دستهبندی ژنومی گونههای موجود عناب در ایران، وجود ندارد و حتی دستهبندی پراکنش گونهای، جنسی، خانواده و ... در این گیاه در ایران مبهم است، طی تحقیقی با همکاری گروه بیوتکنولوژی دانشگاه فردوسی مشهد، روابط خویشاوندی، تنوع ژنتیکی و ارتباط سیستماتیک اکوتیپهای جمعآوری شده عناب از مناطق مختلف ایران مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج کلی حاصل از مطالعه فیلوژنتیکی مبتنی بر توالی یابی ژن کلروپلاستی matK با مطالعه نشانگر RAPD و ISSR انطباق داده شده و در نهایت تنوع موجود جهت به کارگیری در پروژههای به نژادی آتی، شناسایی و ارزیابی گردید.
نتایج ارزیابی توالی ژن کاندیدای بارکدگذاری به عنوان یکی از ژنهای مرجع معرفی شده در سیستماتیک ژنتیکی تنها روی 18 اکوتیپ از میان کل اکوتیپ ها، حاکی از دستهبندی اکوتیپهای مورد بررسی حداقل در سه گروه ژنتیکی بود. گروه اول شامل اکوتیپهای قابل انتساب به گونه Z. jujuba بودند در حالیکه اکوتیپهای گروه های دیگر حضور محتمل گونه های دیگر را نشان دادند. بر مبنای فاصله گونه های مختلف میتوان حضور حداقل سه گونه مختلف را در میان انواع اکوتیپهای این کلکسیون محتمل دانست. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که میتوان ژن matK را به عنوان بخشی از سیستم بارکدگذاری برای شناسایی گونههای عناب به کار برد.
تصاویر زیر نمونه ای از امکان سنجش تنوع ژنتیکی را در اکوتیپ های عناب با کمک نشانگرهای مولکولی نشان می دهد.
نتایج بهره گیری از مارکرهای مولکولی فوق نشان داد که دو گروه اکوتیپهای نوار شمالی کشور(استانهای مازندران و گلستان) و نواحی مرکزی (استانهای اصفهان و فارس) در فاصله بیشتری با اکوتیپهای خراسان جنوبی قرار دارند، به نظر میرسد این نواحی به همراه خراسان جنوبی را می توان به عنوان هستههای احتمالی تنوع عناب در ایران مطرح نمود. همچنین با توجه به دندروگرام تجزیه خوشه ای مربوط به نتایج مارکر ISSR و حضور اکوتیپهای خراسان جنوبی در تمامی گروههای تفکیک شده بر مبنای آغازگرهای مختلف این نشانگر و با توجه به اینکه خراسان جنوبی از دیرباز محل کشت عناب بوده است، به نظر میرسد این ناحیه میتواند به عنوان مبدأ احتمالی مقدم در پراکنش عناب در ایران مطرح باشد